Ξεσκέπασε τη δημοτική παράδοση και πρόσωπο με πρόσωπο θα αντικρίσεις γυμνή την ψυχή σου.
Έπειτα, καλλιεργώντας την παράδοση αυτή και ανεβαίνοντας κατά τις ρίζες και προσέχοντας και τη γύρω σου φύση, θα προβλέψεις τους νέους δρόμους που δύνασαι να ανοίξεις, τον πολιτισμό που μπορείς με το έθνος σου να δημιουργήσεις.
Το χωριό και οι γυναίκες πρώτα – πρώτα μπορούν να σου δείξουν καθαρότερα από κάθε άλλον το μονοπάτι, για να ανηφορίσεις κατά τις ρίζες σου. Στο χωριό βρίσκεις τη βάση του ανθρώπου της φυλής σου, γιατί είναι κάτι πλατύτερο από την οικογένεια και όχι ακόμα εθνική κοινωνία, μολονότι αρχή ταύτης.
Και στις πολιτείες, στον λαό μπορείς να μελετήσεις τη ζωή της φυλής σου, γιατί δε μολεύτηκε ολότελα από ξενισμούς και σχολαστικισμούς. Όσο για τις όποιες γυναίκες, και του χωριού και της πολιτείας, αυτές παντού, με το να μένουν πιότερο στο σπίτι παρά στην αγορά και να μη διαβάζουν εφημερίδες και για να είναι πιο εσωτερικές, αισθαντικές, θρησκευτικές από τον άντρα, φυλάγουν πιστότερα την παράδοση από τους άντρες, που την παραμορφώνουν από εξωτερικές επιρροές και από λογική.
Χνάρια της παράδοσης θα σου δώσουν τα νησιώτικα και τα άλλα κεντήματα και υφάσματα, τα τραγούδια και οι χοροί, οι παροιμίες, που καθρεφτίζουν την πείρα και τη σοφία του λαού, τα παραμύθια, ως και οι προλήψεις, οι ιστορικές, προφορικές παραδόσεις, τα συνήθια, το σπίτι με ό,τι βρίσκεται μέσα.
Όλα αυτά σου φανερώνονται με τη λαϊκή γλώσσα, και χωρίς αυτήν είναι σα να μην υπάρχουν, γιατί μόνο με δαύτη μπορούν και μεταδίδονται πιστά από άνθρωπο σε άνθρωπο και από γενιά σε γενιά. Και ο χορός δίχως τραγούδι δε στέκεται, και το τραγούδι δίχως ποίημα και το ποίημα χωρίς γλώσσα, και το φάσιμο η μάνα με παράδειγμα, αλλά και με λόγια θα το διδάξει της κόρης της, και κάθε όργανο για το φάσιμο και το κέντημα και όλα τα σκεύη του νοικοκυριού και ό,τι περιτριγυρίζει τον άνθρωπο στην καθημερινή του ζωή έχει όνομα. Ξερίζωσε τη λαϊκή σου γλώσσα και θα χάσεις την ψυχή σου. Μονάχα κάτι κληρονομιές ασύνειδες θα απομένουν μέσα σου, και θα ξεπροβάλλουν άξαφνα, για να δείχνουν στους ξένους πως δεν είσαι ολότελα δικός τους, και θα είσαι χωρίς πατρίδα, ώσπου με την επιγαμία τα παιδιά σου και τα εγγόνια σου να ριζώσουν σ’ άλλη πατρίδα και να εξωτερικεύσουν την ψυχή τους σ’ άλλη γλώσσα. Με το να μη γίνεται να ξεφορτωθούμε ολότελα τη γλώσσα μας τη λαϊκή όσο τουλάχιστο ζούμε στον τόπο μας, συνεχίζουμε την ψυχή του έθνους μας σ’ όλα τα ξένα ή τα παλιά που φορτωνόμαστε.
Πήγαινε λοιπόν στα δημοτικά τραγούδια, στη δημοτική τέχνη και στη χωριάτικη και τη λαϊκή ζωή, για να ‘βρεις τη γλώσσα σου και την ψυχή σου, και μ’ αυτά τα εφόδια, αν έχει ορμή μέσα σου και φύσημα, θα πλάσεις ό,τι θέλεις, παράδοση και πολιτισμό και αλήθεια και φιλοσοφία.
Από τους σκοπούς των δημοτικών τραγουδιών και από την εκκλησιαστική μουσική μπορείς να προβλέψεις πώς θα είναι η ελληνική μουσική. Από τις εκκλησίες, τα αρχοντόσπιτα και τα χωριάτικα σπίτια θα προμαντέψεις την αρχιτεκτονική. Από τις εικόνες και τις τοιχογραφίες και τα μωσαϊκά τη ζωγραφική.
Από τα κεντήματα των χωριών την ποικιλτική. Από τους στίχους των τραγουδιών, από τα παραμύθια και τις παροιμίες και τις ομιλίες θα μαντέψεις τη γλώσσα και το πνεύμα και τη λογοτεχνία. Έτσι και τα άλλα. Και άμα γνωριστείς μ’ αυτά, που πάσκισαν αιώνες τώρα οι γραμματισμένοι σου πατριώτες να σ’ αποξενώσουν, τότε προσέχοντας και τη φύση θα ωριμάσεις, για να πλάσεις κι εσύ κάτι πρωτότυπο και, αν έχεις πνοή – όπως έχεις -, θα δημιουργήσεις τον πολιτισμό σου. Θα προσέξεις και τη γύρω σου πλάση, γιατί έτσι όχι μόνο θα νιώσεις καλύτερα τις ρίζες της ζωής σου, τη φύτρα σου, μα και θα ενωθείς μαζί της για να γεννήσεις τελειότερα πράγματα.
Έχεις χρέος να τα μελετήσεις αυτά, γιατί είναι όλα δικά σου και αρκετά πια τα περιφρόνησες ως τώρα με το να έχουν κοντέψει να σε πείσουν πως είναι άσχημα, κατώτερα και για πέταμα. Από τον εαυτό σου θα αρχίζεις πάντα, δεν έχεις και τίποτε άλλο δικό σου και τόσο πολύτιμο. Μαθαίνοντας πούθε έρχεσαι, ξέρεις και πού είναι ο δρόμος να πας. Και σαν τα μάθεις αυτά, θα είσαι άνθρωπος.
Ούτε σαν τον αρχαίο ούτε σαν το πιο αρχαίο ούτε σαν τον βυζαντινό ούτε και σαν τον ευρωπαϊκό, τον συγκαιρινό, θα είναι ο νέος ελληνικός πολιτισμός.
Κάτι άλλο θα είναι, που θα κλει και πολλά ανατολίτικα στοιχεία. Και η γεωγραφική θέση της πατρίδος, της φυλής, ανάμεσα σ’ Ανατολή και σε Δύση, το λέει πως ο πολιτισμός, που θα γεννηθεί από τους Έλληνες, θα γίνει αναγκαστικά διαφορετικός από τον δυτικό, και μ’ όλα τα ξένα ή τα παλιά στοιχεία, που θα ‘χει πάρει, θα είναι ελληνικότατος.
Και ίσως η μόνη δυνατή του πίστη θα είναι η εθνική. Απ’ αυτήν συνεπαρμένο το έθνος θα ανθίσει.
Είναι ο καιρός της τώρα, και το έχουν νιώσει πάλι πρώτοι από τους σύγχρονους λαούς και συνειδητότερα οι Έλληνες. Και το άνθος του έθνους, το ωραίο, θα είναι έργο ανθρώπινο και ανθρωπιστικό. Δεν γύρεψε το έθνος, από τότε που παρουσιάστηκε στον κόσμο, πολιτικές καταχτήσεις οι πολεμικές του προσπάθειες ήταν σχεδόν πάντα ταιριασμένες με την ανάγκη της πολιτικής του ανεξαρτησίας, επάσκισε όμως με την υπεροχή του την ψυχική να εξανθρωπίσει τους ανθρώπους.
Ίσως και να μην επάσκισε κιόλα, αλλ’ απλά το έκανε. Το παράδειγμα των Ελλήνων εσκλάβωσε τον κόσμο. Σαν ανθρώπινο γέννημα ο πολιτισμός έχει μέσα και την πατρίδα κοντά στα άλλα ανθρώπινα αισθήματα, τον έρωτα, την αγάπη, τον θάνατο, τη φύση, μα υψώνει τον άνθρωπο από πάνω απ’ τις όποιες πατρίδες. Του πολιτισμού τα κύρια παρακλάδια λογαριάζονται οι τέχνες, οι επιστήμες, οι φιλοσοφίες, η θρησκεία και η ηθική. Και όλα αυτά μαζί ή το καθένα ξέχωρα υψώνουν τον άνθρωπο από πάνω από τις πατρίδες, όσο και να βρίσκονται θεμελιωμένα όλα σε κάποια πατρίδα, σαν παρακλάδια του κάθε πολιτισμού, που και αυτός έχει πατρίδα. Για να γεννηθεί πολιτισμός χρειάζεται τόπος, χρόνος και άνθρωποι μαζωμένοι και συνθεμένοι σε έθνος. Οι πολιτισμοί γεννιούνται ο καθένας σε κάποια πατρίδα, σε κάποια εποχή και σε κάποιο έθνος. Έξω απ’ αυτά δεν μπορεί να σταθεί πολιτισμός. Όσο για τον κοσμοπολιτισμό είναι αποσταμένο αποσπόρι του κάθε πολιτισμού.
Τη θρησκεία τη δική του, την πρωτινή, δεν μπόρεσε το έθνος να μη γενικέψει στους ανθρώπους, επήγε αρκετά μακριά, μα όχι παντού, αλλά, όταν προσέχοντας κάθε ψυχική εκδήλωση παρατήρησε στην Ιουδαία μια θρησκεία ανθρώπινη, την πήρε, τη μεταμόρφωσε και την έκανε δεχτή στον κόσμο, γιατί της έδωσε την έκφραση. Αυτή ήταν του ελληνικού έθνους η ιδιοφυΐα από τα παλιά τα χρόνια, να μπορεί να εκφράζει ό,τι οι άνθρωποι μισοένιωθαν, να ανθρωπίζει, να δίνει μορφή στα ασύνειδα, να τραβά από τα βάθη των θησαυρών της ψυχής, από τα πλούτη του ασύνειδου και να φέρνει στο φως όσα μπορούσε περισσότερα, κάνοντάς τα συνειδητά ή δίνοντάς τους νοητή μορφή.
Η αξιοσύνη του ήταν να βοηθεί την ανθρωπότητα, για να εκφρασθεί. Αν η νέα θρησκεία είναι το έθνος, την έκφρασή της, τη μορφή της πάλι οι Έλληνες θα τη βρούνε και θα φανερώσουν έτσι στον κόσμο την αληθινή εθνολατρεία, την αγάπη και την ολοκληρωτική καλλιέργεια της ατομικής και της ομαδικής ψυχής του ανθρώπου. Πολιτισμός δεν είναι μόνο κοινότητα σκέψης, αίσθησης και θέλησης, παρά και βάση, για να υψωθεί επάνω το ανώτερο είδος των ανθρώπων, οι εξαιρετικοί ανθοί, οι μεγάλοι άντρες σε κάθε λογικής ανθρώπινη ικανότητα. Έχει την αξιοσύνη ο πολιτισμός να πλάσει τους εξαιρετικούς ανθρώπους, που περιέχουν και αντιπροσωπεύουν όλες τις ιδιότητες και ικανότητες του πολιτισμού και του έθνους που τους γέννησε.
