Το πρότυπο ανάπτυξης που ακολουθήθηκε στη Χώρα μας μεταπολιτευτικά, είχε ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό του την αστυφιλία, που γρήγορα πήρε ανησυχητικές διαστάσεις και σήμερα αποτελεί πια ένα έντονο κοινωνικοοικονομικό πρόβλημα. Εγκαταλείψαμε την ύπαιθρο, που τότε έσφυζε από ζωή και μαζευτήκαμε στις πόλεις, αναζητώντας μία πιο επικερδή απασχόληση, καλύτερη ποιότητα ζωής, με περισσότερες ανέσεις και ευκολίες. «Να φύγεις παιδί μου, να φύγεις από το χωριό, να μην τυραννηθείς και εσύ σαν εμάς…», έλεγαν τότε οι περισσότεροι γονείς στα παιδιά τους. Και εμείς φύγαμε για την πόλη…
Εκεί, αλλάξαμε γρήγορα τρόπο ζωής, τα πρότυπά μας σιγά-σιγά άρχισαν να εκφυλίζονται και μαζί η φωνή και η ταυτότητα του καθενός μας. Οι όποιες προσπάθειες διατήρησης η αναβίωσής τους, που έγιναν εκεί ήταν αποτυχημένες, πολύ απλά γιατί όλα αυτά δεν διδάσκονται, αλλά εμπνέονται. Κερδίζαμε περισσότερα χρήματα, γίναμε περισσότερο καταναλωτικοί και χρειαζόμασταν διαρκώς όλο και περισσότερα υλικά αγαθά, τα οποία τα αποκτήσαμε, σε μεγάλο βαθμό, με δανεικά από τις Τράπεζες. Δημιουργήσαμε υπεραξίες. Η διαφθορά και η διαπλοκή δεν άργησαν να γίνουν κυρίαρχες αξίες στην καθημερινότητά μας. Αγοράζαμε περισσότερα από όσα χρειαζόμασταν, με συνέπεια αρκετά να καταλήγουν στους κάδους και τα σκουπίδια αυξήθηκαν δραματικά, σε σημείο που να μη μπορούμε να τα διαχειριστούμε. Γίναμε παραγωγοί σκουπιδιών και με την κυριολεκτική, αλλά και με τη μεταφορική έννοια του όρου.
Αλλάξαμε τα διατροφικά μας πρότυπα, καταναλώνουμε περισσότερα τρόφιμα και μάλιστα τυποποιημένα και επεξεργασμένα, τα οποία και πληρώνουμε πολύ ακριβότερα, χωρίς να μας νοιάζει και πολύ γι αὐτό. Ανακαλύψαμε μη μεταδιδόμενες ασθένειες, όπως η παχυσαρκία και ο διαβήτης και μετά τρέξαμε στα Γυμναστήρια και τις δίαιτες.
Όλες οι δραστηριότητές μας γίνανε εξαιρετικά ενεργοβόρες και οι τιμές του πετρελαίου διαρκώς σε ανοδική πορεία.
Ως αστοί πλέον, δεν παράγουμε κανένα απολύτως αγαθό, χάσαμε και τον όποιο βαθμό αυτάρκειας είχαμε στην ύπαιθρο και το μόνο που έχουμε είναι τα χρήματα και αυτά, όπως συνειδητοποιήσαμε πλέον, ήταν δανεικά. Αποδείχθηκε ότι γίναμε τόσο φτωχοί, που εκτός από χρήματα δεν είχαμε τίποτε άλλο.
Χάσαμε την ανθρώπινη επαφή, σταματήσαμε να σμίγουμε στα σπίτια και γίναμε ξένοι μέσα στο πλήθος, χωρίς να μοιραζόμαστε τις χαρές και τις λύπες. Οι ρυθμοί πιο γρήγοροι, τρέχουμε από το πρωϊ μέχρι το βράδυ και ζούμε την καθημερινότητα με άγχος. Οι νέοι τον ελεύθερο χρόνο τους τον περνάνε στο internet, ως gamers, είτε συμμετέχοντας είτε παρακολουθώντας μεγάλη ποικιλία παιχνιδιών. Σήμερα, οι ειδικοί αποφαίνονται ότι οι δραστηριότητες αυτές μπορεί να έχουν δυσμενείς επιδράσεις στην ψυχική τους υγεία.
Όλο αυτό το διάστημα, η πρωτογενής παραγωγή και ειδικότερα η ενασχόληση με τη γεωργία και την κτηνοτροφία υποτιμήθηκε και σχεδόν απαξιώθηκε. Από την αυτάρκεια στα αγροτικά προϊόντα που είχαμε φτάσαμε σήμερα να εξαρτόμαστε σε πολύ μεγάλο ποσοστό από τις εισαγωγές αυτών των προϊόντων και μάλιστα να πληρώνουμε ποσά μεγαλύτερα από εκείνα που πληρώνουμε για τις εισαγωγές πετρελαίου.
Στην ύπαιθρο απέμεινε κυρίως ο γερασμένος πληθυσμός, χωρίς πολλές δυνατότητες και ενδιαφέροντα. Στο διάστημα αυτό όμως και η Πολιτεία φρόντισε να εφαρμόσει διοικητικά πρότυπα που δεν ανταποκρίνονται ούτε στις ανάγκες μας, αλλά ούτε και στην ιδιοσυγκρασία μας και από περίπου 6.000 χωριά-Κοινότητες να τα περιορίσει αρχικά στα 1.000 και πρόσφατα στα 325, ενισχύοντας έτσι ακόμη περισσότερο το συγκεντρωτικό πρότυπο. Παράλληλα προχώρησε με προχειρότητα και χωρίς σχέδιο στις συγχωνεύσεις Σχολείων, που είχαν ως αποτέλεσμα την κατάργηση και το κλείσιμο των Σχολείων στα μικρά χωριά. Έτσι, από το τρίπτυχο που ξέραμε (τον Κοινοτάρχη, το δάσκαλο και τον παπά), που έδινε λύσεις στα μικρά και καθημερινά προβλήματα και διασφάλιζε την κοινωνική συνοχή, το μόνο που απέμεινε στα χωριά αυτά, όπου και αυτός απέμεινε, είναι ο παπάς. Ταυτόχρονα και οι υποδομές υγείας, μεταφορών και κοινωνικού χαρακτήρα, υποβαθμίσθηκαν σημαντικά.
Σήμερα, φαίνεται πως άρχισαν τα δύσκολα και είμαστε εντελώς απροετοίμαστοι για αυτά. Τα φρούτα που κρέμονταν στα χαμηλά κλαδιά του δένδρου τα κόψαμε και τα φάγαμε…
Μας λένε σε δραματικούς τόνους ότι ουσιαστικά έχουμε χρεοκοπήσει οικονομικά και η αβεβαιότητα για το μέλλον προβάλλει. Δεν ασχολείται όμως κανένας με το γεγονός ότι η οικονομική χρεοκοπία συνοδεύτηκε και με τη χρεοκοπία στις αρχές, τις αξίες, την ηθική, τα ήθη και τις παραδόσεις.
Με την οικονομική κρίση που ενέσκηψε, σχεδόν 1 εκατομμύριο άνθρωποι είναι ήδη άνεργοι και απελπισμένα ψάχνουν διέξοδο για να βγουν από το λαβύρινθο και να απομακρυνθούν από τους σύγχρονους πύργους της Βαβέλ. Πολλοί από αυτούς άρχισαν να σκέφτονται ήδη να εγκαταλείψουν την πόλη και να επιστρέψουν στην ύπαιθρο. Δύσκολη είναι η απόφαση. Αλλά και πόσοι από αυτούς έχουν αυτή τη δυνατότητα;
Η επιστροφή στην ύπαιθρο αποτελεί ήδη επιλογή ζωής για τους συνταξιούχους, νοσταλγούς της ζωής, που έζησαν εκεί στα παιδικά τους χρόνια, αλλά τώρα αναμένεται ότι θα αποτελέσει και ανάγκη για επιβίωση η και διέξοδο για τους νέους που είναι άνεργοι στην πόλη.
Κάποιοι επιστρέφουν για να επενδύσουν σε επιχειρηματικές δραστηριότητες, άλλοι να γίνουν νέοι αγρότες η να εργασθούν ως εργάτες γης και άλλοι απλά να αναζητήσουν εναλλακτικό τρόπο ζωής η να παράγουν αγαθά για να καλύψουν τις ανάγκες της οικογένειάς τους, καλλιεργώντας τη γη που έχουν κληρονομήσει από τους γονείς τους, οι οποίοι την είχαν εγκαταλείψει φεύγοντας για την πόλη.
Η επιστροφή 60.000 νέων ατόμων το 2010 και η ενασχόλησή τους με τη γεωργία καταδεικνύει ότι η πρωτογενής παραγωγή βρίσκει τη χαμένη αξία της και τουλάχιστον μπορεί να εξασφαλίσει απασχόληση, η οποία σήμερα σπανίζει στις πόλεις και πολύ περισσότερο στην ύπαιθρο. Έτσι, την τελευταία διετία, ο μόνος τομέας που εμφανίζει αύξηση της απασχόλησης είναι ο αγροτικός.
Ευκαιρίες θεωρητικά υπάρχουν πολλές: Τα προγράμματα για τους νέους αγρότες και τα σχέδια βελτίωσης, οι βιολογικές καλλιέργειες, το πρόγραμμα για την ενοικίαση γης που άρχισε να εφαρμόζεται πιλοτικά, η μελισσοκομία, ο αγροτουρισμός, η κτηνοτροφία κ.α. Όμως ο δρόμος δεν είναι ευκολοδιάβατος ούτε και στρωμένος με ροδοπέταλα. Η γραφειοκρατία καραδοκεί σε όλο της το μεγαλείο, το κόστος των μελετών για την ένταξη σε αυτές τις δραστηριότητες δεν είναι ευκαταφρόνητο, ενώ αναμένεται φοροεπιδρομή και στα αγροτεμάχια…
Πριν όμως να ενθαρρυνθεί η επιστροφή στην ύπαιθρο και πάρει ο κόσμος τα βουνά, θα πρέπει να δούμε κάτω από ποιούς όρους και προϋποθέσεις θα μπορούσε να γίνει αυτό. Θα πρέπει επίσης να καταστεί σαφές, ότι οι απαιτήσεις για όλες τις δραστηριότητες στην ύπαιθρο έχουν αλλάξει ριζικά και αν μη τι άλλο καθιστούν επιτακτική την ανάγκη για μία κατ ἀρχὴν ενημέρωση και καθοδήγηση τουλάχιστον για το ξεκίνημα. Η εποχή που πολλές δραστηριότητες γινόταν εμπειρικά έχει παρέλθει οριστικά και αμετάκλητα. Πότε όμως και κυρίως ποιός θα δώσει αυτή τη διέξοδο σε όλους όσους την επιζητούν; Προφανώς κανένας από όλους εκείνους που μέχρι σήμερα υποτίθεται ότι σχεδίαζαν την ανάπτυξη.
Πρωταρχικός στόχος θα πρέπει να είναι η διαφύλαξη της όποιας ιδιαίτερης ταυτότητας έχει απομείνει και ταυτόχρονα η προσπάθεια για αναβίωση των παραδόσεων, που τείνουν να εξαφανιστούν, στον τόπο όπου αυτές εμπνέονται και όχι απλώς διδάσκονται. Τα πιο μικρά, απλά και καθημερινά που μπορεί να βιώσει κανείς μόνο στην ύπαιθρο και τα οποία έχουν καθοριστική σημασία στη διαμόρφωση μίας διαφορετικής ψυχολογίας και ψυχικής υγείας, σε σχέση με εκείνη της τυποποιημένης καθημερινότητας στην πόλη. Αυτά που μέχρι σήμερα αναζητούσαμε οι αστοί με την πρώτη ευκαιρία στις εξορμήσεις μας, έστω και για ένα διήμερο η τριήμερο. Τον καφέ στο καφενείο του χωριού με τις ψάθινες καρέκλες κάτω από τον πλάτανο στην πλατεία, τη διαδικασία της απόσταξης τσίπουρου στα παραδοσιακά καζάνια, το πανηγύρι στο εξωκκλήσι, την κατανυκτική Κυριακάτικη Λειτουργία στο Μοναστήρι στο βουνό, τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και την Ανάσταση, το πέταμα του χαρταετού, τα καρναβάλια, τον παραδοσιακό γάμο και τόσα άλλα.
Μία προσεκτική ενασχόληση με τις ορεινές περιοχές καταδεικνύει ότι αυτές κρύβουν μία δυναμική που δυστυχώς δεν έχει ακόμη αναδειχθεί πλήρως, με πληθώρα παραγωγικών δραστηριοτήτων που μπορούν να στηρίξουν οικονομικά τους κατοίκους τους. Όμως, οι προσπάθειες θα πρέπει να εστιασθούν στην επιλογή του κατάλληλου συστήματος χρήσης γης, στην προσαρμοστικότητα των διαφόρων δραστηριοτήτων που θα καθορίσουν την κύρια και τις συμπληρωματικές δραστηριότητες και στην αξιοποίηση του μικροπεριβάλλοντος της κάθε περιοχής. Τα τελευταία χρόνια, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνώρισε ότι η αγροτική δραστηριότητα είναι αναγκαία προκειμένου να διαφυλαχθεί το φυσικό περιβάλλον στις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 70% περίπου της Χώρας καλύπτουν οι ορεινές περιοχές και η Ελλάδα θεωρείται ως η πιο ορεινή χώρα της Ευρώπης.
Ασφαλώς, σε όλες αυτές τις δραστηριότητες θα πρέπει να υιοθετηθεί η αειφορική διαχείριση της υπαίθρου, η οποία απαιτεί την ορθή εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, χωρίς να υπάρχει ανάγκη για προσφυγή σε αυξημένες εισροές ενέργειας, νερού, λιπασμάτων και λοιπών απαιτούμενων εφοδίων. Τα αγροοικοσυστήματα των περιοχών αυτών παρά την υποβάθμιση που έχουν υποστεί μέχρι σήμερα από τις ανθρωπογενείς επιδράσεις, σίγουρα παρουσιάζουν περιορισμένη ρύπανση η μόλυνση, καθώς οι όποιες ρυπογόνες δραστηριότητες είναι περιορισμένες η απουσιάζουν τελείως σε ορισμένες περιπτώσεις, όπου οι περιοχές αυτές θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν παρθένες και για το λόγο αυτό προσφέρονται άριστα για αειφορική διαχείριση.
Προς την κατεύθυνση αυτή καθοριστικής σημασίας αποτελεί η πληροφόρηση και η κατάρτιση όλων των ενδιαφερόμενων σε θέματα αειφορικής αξιοποίησης των διαθέσιμων φυσικών πόρων και ανάπτυξης.
Κάνοντας μία ιστορική αναδρομή, θα διαπιστώσουμε ότι η ύπαιθρος και ιδιαίτερα οι ορεινές περιοχές αποτέλεσαν ασφαλές καταφύγιο για σημαντικό μέρος του πληθυσμιακού δυναμικού της Χώρας, ιδιαίτερα σε περιόδους με δύσκολες συνθήκες επιβίωσης, από την περίοδο της Τουρκοκρατίας μέχρι και την πρόσφατη Γερμανική Κατοχή. Η Ελλάδα θα ζήσει και θα έχει προοπτική μόνο αν η ύπαιθρος με τα χωριά της παραμείνει ζωντανή.
*Καθηγητού Γεωπονικής Σχολής ΑΠΘ
