Προθεωρία.
Ἀξιότιμοι Κύριοι,
Τὸ θέμα ταύτης τῆς μελέτης μου προῆλθεν ἐκ τῶν μελετῶν, εἰς ἃς ἀπό τινων ἐτῶν ἀσχολοῦμαι. Οἱ Ἕλληνες συγγραφεῖς ὑπῆρξαν τὸ ὑποκείμενον τῶν μελετῶν μου· ὡρμήθην διὰ φλέγοντος πόθου, ὅπως ἀθροίσω πᾶν ὅ,τί περί Θεοῦ, περί ψυχῆς, καί περί ἀρετῆς ὑγιές εἰρήκασι, καί θησαυρίσω τάς σοφάς τῶν σοφῶν Ἑλλήνων γνώμας ἐν ἑνί τεύχει πρός διδασκαλίαν τῶν περί τάς μελέτας ἀσχολουμένων. Ἐκ τῆς μελέτης ταύτης καί τῆς διευθετήσεως τῆς ὕλης ἐπείσθην, ὅτι οἱ Ἕλληνες σοφοί ἐν ὅλω καί ἐν μέρει ὑπῆρξαν διδάσκαλοι τῆς ἀληθείας, ὅτι ταύτης ἐγένοντο ἐρασταί καί ταύτην ἐπεζήτησαν, καί ὅτι ὁ ἔρως τῆς γνώσεως τῆς ἀληθείας ἥν ὁ πρός τὴν ἀληθῆ φιλοσοφίαν αὐτούς ἄγων· οὗτος ἤγαγε κατά μικρόν τὸ Ἑλληνικόν ἔθνος πρός τὴν εὐκρινεστέραν γνῶσιν τῆς ἀληθείας καί τελευταῖον πρός τὴν ἀποκαλυφθεῖσαν ἀλήθειαν.
Ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία ἐγένετο τῇ Ἑλληνική φυλή παιδαγωγός πρός κατανόησιν τῆς ἀποκαλυφθείσης ἀληθείας. Ὁ ἔρως πρός τὴν φιλοσοφίαν ἐγένετο ἔρως πρός τὸν χριστιανισμόν, καί ἡ φιλοσοφία ἀπέβη πίστις εἰς Χριστόν. Ὁ ἔρως ἄρα πρός τὴν ἀλήθειαν ὑπῆρξεν ὁ λόγος, δι᾿ ὃν ἡ Ἑλληνική φυλή ἅμα τῇ ἐμφανίσει τῆς ἀποκαλυφθείσης ἀληθείας ἐγένετο ταύτης ἐραστής καί ὀπαδός καί ἐνεστερνίσθη καί ἐνεκολπώθη αὐτήν καί τὸ αἷμα αὐτῆς ἀφειδῶς ὑπέρ αὐτῆς ἐξέχεεν. Ἐπειδή λοιπόν τοιαύτη ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία καί οὗτος ὁ λόγος, δι᾿ ὃν ἡ Ἑλληνική φυλή πρώτη ἠσπάσθη τὸν χριστιανισμόν, διὰ τοῦτο ἔλαβον ὡς θέμα μελέτης τὴν Ἑλληνικήν φιλοσοφίαν ὡς προπαιδείαν εἰς τὸν χριστιανισμόν, ὡς θέμα πολλῆς σπουδαιότητος διὰ τοὺς Ἕλληνας.
Κυρίως κείμενο.
Ἑλληνική φιλοσοφία. Δυὸ λέξεις· ἀλλὰ λέξεις μεσταί μεγάλων καί ὑψηλῶν ἐννοιῶν· ἐν αὐταῖς ἐγκολποῦται ἡ τελεία περί ἀνθρώπου ἔννοια· ἐν αὐταῖς συνάπτονται τὰ πέρατα τῆς φιλοσοφικῆς ἐνεργείας· ἐν αὐταῖς περιλαμβάνεται τὸ σύνολον τῶν ἐπιστημονικῶν ἀρχῶν· ἐν αὐταῖς ἐκφράζεται τὸ πνεῦμα τῆς ἀναπτυχθείσης ἀνθρωπότητος· ἐν αὐταῖς χαρακτηρίζεται ἡ τελεία τοῦ ἀνθρώπου εἰκών· ἐν αὐταῖς ὀμολογεῖται τὸ μέγεθος τοῦ ἀνθρωπίνου νοῦ· τὸ ὕψoς τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας, τὸ βάθος τῶν ἐννοιῶν, ἡ ἰσχύς καί τὸ κάλλος τοῦ λόγου, ἡ λεπτότης τῶν διανοημάτων, ἡ εὐκρίνεια καί ἡ σαφήνεια αὐτῶν, ἡ δύναμις, ἡ χάρις αὐτῶν, καί τέλος ἡ θειότης τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ ἑλληνική φιλοσοφία εἶναι ἡ θεμελιώδης ἀρχὴ τῆς ἀληθοῦς ἀναπτύξεως καί μορφώσεως, εἶναι ὁ παιδαγωγός τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ποδηγέτης πρός τὴν εὐσέβειαν. Αὕτη ἐγένετο διδάσκαλος τῆς ἀληθείας, διδάσκουσα τὸν ἄνθρωπον τίς ἐστί, τίς ἡ ἐν τῶ κόσμῳ ἀποστολὴ αὐτοῦ, καί τί δέον ἐργάζεσθαι, διδάσκουσα αὐτόν τὴν
ὕπαρξιν τοῦ Θεοῦ, τὴν σχέσιν αὐτοῦ πρός τὸ θεῖον, καί τὴν σχέσιν τοῦ Θεοῦ πρός τὸν ἄνθρωπον· διδάσκουσα τὰ θεῖα ἰδιώματα καί τὴν συγγένειαν τοῦ ἀνθρώπου πρός τὸ θεῖον. Ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία ἐδίδαξεν τὴν πρόνοιαν τοῦ Θεοῦ πρός τὴν ἀνθρωπότητα καί ἐγένετο διὰ τῶν ὑγιῶν αὐτῆς θεωριῶν παιδαγωγός τῆς ἀνθρωπότητος εἰς Χριστόν. Ἡ φιλοσοφία εἶναι ἀληθῶς ἀναφαίρετον κτῆμα τοῦ Ἕλληνος· διαδιδομένη ἀνά τὰ ἔθνη προσηλυτίζει αὐτά καί καθιστὰ αὐτά ἑλληνικά, οὐδέποτε δὲ παύεται οὖσα Ἑλληνική· οἱ ὀπαδοί αὐτῆς, οἱ ὁμιληταὶ αὐτῆς ἀποβάλοντες τὸ ξένον καί βάρβαρον περιβάλλονται τὸ ἑλληνικόν καί τὴν εὐγένειαν· ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία προώρισται ἴνα καταστήση τοὺς πάντας Ἕλληνας· ἐγεννήθη ὑπέρ τοῦ χριστιανισμοῦ καί συνεταυτίσθη μετ᾿ αὐτοῦ, ὅπως ἐργασθῆ πρός σωτηρίαν τῆς ἀνθρωπότητος. Ἕλλην καί φιλοσοφία εἰσὶ δυὸ τινὰ ἀναπόσπαστα· μαρτυρεῖ δὲ καί ὁ Ἀπόστολος τῶν ἐθνῶν Παῦλος λέγων: Ἕλληνες σοφίαν ζητοῦσιν. Ὁ Ἕλλην ἀληθῶς ἐγεννήθη, ἴνα φιλοσοφῆ· διότι ἐγεννήθη διδάσκαλος τῆς ἀνθρωπότητος. Ἀλλ᾿ ἐάν ἡ φιλοσοφία ἐγένετο παιδαγωγός εἰς Χριστὸν ἕπεται ὅτι ὁ Ἕλλην πλασθεὶς φιλόσοφος ἐπλάσθη χριστιανός, ἐπλάσθη ἴνα γνωρίση τὴν ἀλήθειαν καί διαδῷ αὐτήν τοῖς ἔθνεσιν. Ναί ὁ Ἕλλην ἐγεννήθη κατά θείαν πρόνοιαν διδάσκαλος τῆς ἀνθρωπότητος· τοῦτο τὸ ἔργον ἐκληρώθη αὐτῷ· αὕτη ἥν ἡ ἀποστολὴ αὐτοῦ· αὕτη ἡ κλῆσις αὐτοῦ ἐν τοῖς ἔθνεσιν· μαρτύριον ἡ ἐθνική αὐτοῦ ἱστορία· μαρτύριον ἡ φιλοσοφία αὐτοῦ· μαρτύριον ἡ κλίσις αὐτοῦ· μαρτύριον αἱ εὐγενεῖς αὐτοῦ διαθέσεις· μαρτύριον ἡ παγκόσμιος ἱστορία· μαρτύριον ἡ μακροβιότης αὐτοῦ, ἐξ ἧς δυνάμεθα ἀδιστάκτως νὰ συμπεράνωμεν καί τὴν αἰωνιότητα αὐτοῦ, διὰ τὸ αἰώνιον ἔργον τοῦ Χριστιανισμοῦ μεθ’᾿ οὗ συνεδέθη ὁ Ἑλληνισμός· διότι ἐνῶ ὅλα τὰ ἔθνη τὰ ἐμφανισθέντα ἐπί τῆς παγκοσμίου σκηνῆς ἦλθον καί παρῆλθον, μόνον τὸ Ἑλληνικόν ἔμεινε ὡς πρόσωπον δρῶν ἐπί τῆς παγκοσμίου σκηνῆς καθ’᾿ ὅλους τοὺς αἰῶνας· καί τοῦτο, διότι ἡ ἀνθρωπότης δεῖται αἰωνίων διδασκάλων· μαρτύριον τέλος ἡ ἐκλογή αὐτοῦ μεταξύ τῶν ἐθνῶν ὑπό τῆς θείας προνοίας, ὅπως ἐμπιστευθῆ αὐτῶ, τὴν ἱεράν παρακαταθήκην τὴν ἁγίαν πίστιν, τὴν θρησκείαν τῆς ἀποκαλύψεως καί τὸ θεῖον ἔργον τῆς ἀποστολῆς αὐτῆς, τὸ αἰώνιον ἔργον τῆς διαπλάσεως ἁπάσης τῆς ἀνθρωπότητος κατά τάς ἀρχάς τῆς ἀποκαλυφθείσης θρησκείας. Τὸ ἔργον τοῦτο ἀληθῶς ἀνετέθη τῇ Ἑλληνική φυλή· τοῦτο μαρτυρεῖται ὑπό τῆς ἱστορίας· ἐν μόνον βλέμμα ριπτόμενον εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ χριστιανισμοῦ ἐπαρκεῖ ὅπως πιστώση τὴν ἀλήθειαν ταύτην. Ἐν τῇ ἱστορία τοῦ χριστιανισμοῦ ἀπό τῆς πρώτης σελίδος αὐτῆς ἀναφαίνεται ἡ τῆς Ἑλληνικῆς φυλῆς ἐν τῶ χριστιανισμῷ δρᾶσις, καί ἡ κλῆσις αὐτῆς, ἴνα ἀναλάβη τὸ μέγα της ἀποστολῆς τοῦ χριστιανισμοῦ ἔργον. Οἱ θεῖοι τοῦ Σωτῆρος λόγοι «νῦν ἐδοξάσθη ὁ υἱός τοῦ ἀνθρώπου», ὅτε ἀνηγγέλθη αὐτῷ, ὅτι Ἕλληνες ἤθελον ἰδεῖν αὐτόν, ἐνεῖχον βαθεῖαν ἔννοιαν· ἡ ρῆσις ἥν προφητεία, πρόῤῥησις τῶν μελλόντων· οἱ ἐκεῖ ἐμφανισθέντες Ἕλληνες ἦσαν οἱ
ἀντιπρόσωποι ὅλου τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους· ἐν τῇ παρουσία αὐτῶν διεῖδεν ὁ θεάνθρωπος Ἰησοῦς τὸ ἔθνος ἐκεῖνο, εἰς ὃ ἔμελλε νὰ παραδώση τὴν ἱεράν παρακαταθήκην, ἴνα διαφυλαχθῆ τῇ ἀνθρωπότητι. Ἐν τῇ ἐπιζητήσει αὐτῶν διέγνω τὴν προθυμίαν τῆς ἀποδοχῆς τῆς ἑαυτοῦ διδασκαλίας, διεῖδε τὴν ἑαυτοῦ δόξαν, τὴν ἐκ τῆς πίστεως τῶν ἐθνῶν, καί ἀνεγνώρισε τὸ ἔθνος, ὅπερ πρός τὸν σκοπόν τοῦτον προώριστο ἀπό καταβολῆς κόσμου.
Τὸ Ἑλληνικόν ἔθνος ἀληθῶς πρός τὸν σκοπόν τοῦτον ἐκλήθη ἀπό καταβολῆς κόσμου καί πρός τοῦτον μαρτυρεῖται διαπεπλασμένον· ὁ Θεός ἐν τῇ θεία αὐτοῦ προνοίᾳ διέπλασεν αὐτό ὀφθαλμόν τοῦ σώματος τοῦ συγκροτουμένου ὑφ᾿ ἁπάσης της ἀνθρωπότητος· ὡς ὄργανον τοιοῦτον ἐν τῶ σώματι τῆς ἀνθρωπότητος ὁ Ἕλλην ἐκλήθη ἴνα ἐργασθῆ καί ἐν τῶ ἔργω τῆς ἀναγεννήσεως.
Τὸ Ἑλληνικόν ἔθνος ἕνεκα τῆς φυσικῆς αὐτοῦ ταύτης ἰδιότητος ἀπέβη ἀληθῶς ὀφθαλμός ἐτάζων τὰ τε ἐμφανῆ καί τὰ κεκαλυμμένα ὑπό τοῦ πέπλου τοῦ μυστηρίου· ἠτένισεν ἔκθαμβον πρός τὸ ἔκπαγλον κάλλος τοῦ κόσμου τῆς δημιουργίας, καί ἀνεζήτησε τὸν θεῖον αὐτῆς δημιουργόν· ἀφοσιώθη εἰς τὴν προσφιλῆ αὐτῷ ἔρευναν καί ἀνεῦρε τὸν θεῖον δημιουργόν ἐν τοῖς δημιουργήμασιν αὐτοῦ· ἡ εἰκών τοῦ θείου καλλιτέχνου δημιουργοῦ θείῳ δακτύλῳ ἐγγεγραμμένη ἐν τοῖς δημιουργήμασιν αὐτοῦ προσείλκυσεν αὐτόν καί ἀφήρπασεν. Ἡ εἰκών τοῦ Θεοῦ κατενοήθη ἐν μικρογραφία ἐν τῇ καλλιτεχνική κατασκευή τῶν ὄντων, τοσούτω ἐν τῇ θαυμασία κατασκευή τοῦ μικροῦ θαλεροῦ τοῦ ὡραιοτάτου καί τερψιθύμου ἀνθυλλίου, ὄσω καί ἐν τῇ κατασκευή τῶν μεγίστων δημιουργημάτων· ἡ ἀναρίθμητος ποικιλία ἡ ἀπό τῶν ἐλαχίστων δι’᾿ ἀπείρου σοφίας ἐκτυλισσομένη καί πρός τὰ μέγιστα καταλήγουσα, ἀποβαίνει τῶ φιλοσόφῳ ἀπειροβάθμιος κλῖμαξ, ἧς ἡ κορυφή ἐν τῶ Οὐρανῷ, ἥν θάῤῥαλέῳ βήματι ἀναβαίνω ἀνέρχεται αὐτήν ἀδιαλείπτως τάς βαθμίδας ἀμείβων, καί μόνον πρός οὐρανόν ἀτενίζων αἴρεται ὁλονέν ἀπό τῆς γῆς, ἀποδυόμενος τὸν περιττόν γήινον φόρτον, καί ζητεῖ νὰ ἀποβῆ πνεῦμα, ὅπως προσεγγίση τῶ θείῳ πνεύματι, οὗτινος τὸν θρόνον τίθησιν ἐν Οὐρανῷ· ἐννοεῖ ὅτι μία ἀρχή, μία δύναμις, μία ἄπειρος σοφία, ἐν ὂν θεῖον ἀγαθόν ἐγένετο ὁ δημιουργός της θαυμαστῆς ταύτης δημιουργίας. Ἡ κατανόησις τοῦ θείου ἐκ τῶν θείων αὐτοῦ ἰδιοτήτων γεννᾶ ἐν αὐτῷ τὸ συναίσθημα τῆς ἀγάπης καί τῆς λατρείας· ἡ καρδία αὐτοῦ πληροῦται θείου τινὸς ἔρωτος καί θερμαίνεται ὑπό θείου πυρός· αἰσθάνεται, ὅτι ἐν αὐτῷ, κατοικεῖ μυστική τίς δύναμις, ἕλκουσα αὐτόν πρός τὸ θεῖον· ἡ ἰσχύς αὐτῆς εἶναι ἀκατάληπτος ἀλλ᾿ ἰσχυρά ὡς δύναμις θεία· κυριεύει αὐτοῦ καί διευθύνει τάς τε πνευματικάς αὐτοῦ καί σωματικάς δυνάμεις κατά τὴν ἰδίαν βούλησιν· ἔχει βούλησιν ἑτέραν παρὰ τὴν θέλησιν τοῦ αἰσθητικοῦ ἀνθρώπου· αὕτη ἐν αὐτῷ κρατεῖ καί εὐθύνει τὰ πάντα· περίεργον τὸ φαινόμενον· τί τοῦτο, ἐρωτᾶ, τὸ γεννηθέν ἐν ἐμοί; τίς ἡ σχέσις ἐμοῦ πρός τὸ θεῖον, πρός ὃ ἡ ἐν ἐμοί αὕτη δύναμις σπεύδει ἀκατάσχετος, πρός ὃ ζητεῖ νὰ προσπελάση, πρός ὃ τείνει νὰ ἀφομοιωθῆ; Πῶς ἡ φύσις ἡ ἐν ἐμοί ὑπετάγη τῇ ὑπερφυσική ταύτη δυνάμει; πῶς δὲ ἐγώ ὁ φυσικός ἄνθρωπος ἑκουσίως ὑποτάσσομαι τῇ ὑπερφυσικότητι; χαίρω δὲ ἐπί τῇ τοιαύτη ὑποταγῇ μᾶλλον ἢ ἐπί τῇ φυσική τῶν ὁρμῶν ἐλευθερία; τίς λοιπόν εἰμὶ ἐγώ ὁ ἐκ τῆς γῆς προελθών καί τὸν οὐρανόν ἐπιζητῶν; τίς ἡ σχέσις τῆς γῆς πρός τὸν Οὐρανόν; τῶν αἰσθητῶν πρός τὰ ὑπέρ αἴσθησιν; τίς ἡ σχέσις ἡ ἐμὴ πρός τὸ θεῖον; διατί ἀγαπῶ αὐτό; διατί ἐπιποθῶ αὐτό; διατί ἐπιθυμῶ νὰ ἐξομοιωθῶ πρός αὐτό; εἰμὶ λοιπόν πνεῦμα; εἰμὶ λοιπόν ὄν τί ὑπερφυσικόν; ἀλλ᾿ ἰδού ἀποθνήσκω καί ὁ τάφος καλύπτει τὸ ἄπνουν καί νεκρόν μου σῶμα· πῶς ὅμως o θάνατος ἀδυνατεῖ νὰ μέ πείση ὅτι ἀποθνήσκω εἰς τὸ παντελές; πῶς ἔτι ἐλπίζω ὅτι ζωή αἰώνιός μοι ἐπιφυλάσσεται; πόθεν ἡ πληροφορία αὕτη περί αἰωνίου ζωῆς; βλέπω ὅτι ἀποθνήσκω, καί ὅμως πέποιθα ὅτι ζήσομαι εἰς αἰώνα· ὁ βίος μου ἅπας τοῦτο μαρτυρεῖ· o βίος τῶν ἀνθρώπων ἁπάντων τοῦτο μαρτυρεῖ· οἱ ἄνθρωποι ζῶσι διὰ τὴν αἰωνιότητα· ὁ ἄνθρωπος ἄρα ἔχει κοινήν τὴν πληροφορίαν περί τῆς αἰωνιότητός του· ἡ ἐν αὐτῷ οἰκοῦσα θεία ἐκείνη δύναμις ἡ ἕλκουσα πρός τὸ θεῖον αὕτη περί τῆς ἀθανασίας καί αἰωνιότητός του ἐδίδαξεν αὐτόν· αὕτη μυστικῶς ἐπληροφόρησεν αὐτόν, τὸ δὲ κύρος τοῦ λόγου αὐτῆς ἔπεισεν αὐτόν. Ἰδού ὁ λόγος τῆς πίστεως αὐτοῦ πρός τὴν ἀθανασίαν. Εἶναι λοιπόν ὁ ἄνθρωπος ὂν ἀθάνατον, διότι νοεῖ τὸ θεῖον, διότι ἕλκεται πρός τὸ θεῖον, διότι ἀγαπᾶ τὸ θεῖον, διότι λατρεύει τὸ θεῖον, διότι πληροφορεῖται διὰ τῆς ἐν αὐτῷ μυστηριώδους δυνάμεως ὑπ᾿ αὐτοῦ τοῦ θείου.Ὁ Ἕλλην λοιπόν διὰ τῆς φιλοσοφίας ἐγνώρισε πρώτον τὴν ὕπαρξιν τοῦ θείου καί εἴτα ἑαυτόν, οἶος ἀληθῶς ἐστί· διὰ τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ ἔσχε τελείαν ἑαυτοῦ γνῶσιν· γνωρίσας δὲ ἑαυτόν ἔγνω τὴν σχέσιν αὐτοῦ πρός τὸ θεῖον, τὴν εὐγένειαν αὐτοῦ, καί ἔγνω ὅτι ἡ πρός τὸ θεῖον ἀφομοίωσις εἶναι τὸ πρώτιστον τῶν καθηκόντων. Ἔγνω δ᾿ ὅτι ἡ ἐν τῶ κόσμῳ ἀποστολὴ τοῦ εἶναι ἡ τελείωσις, ἡ ἀνύψωσις αὐτοῦ ἀπό τοῦ ὑλικοῦ κόσμου πρός τὸν πνευματικόν· ὅτι ὁ πνευματικός κόσμος δέον ἐστί νὰ ζωογονῆ τὸν ὑλικόν κόσμον, ὅτι τὸ πνεῦμα ἀνάγκη νὰ ἐπικρατήση τῆς ὕλης, ὅτι οἱ πνευματικοί νόμοι δέον ἐστί νὰ ὦσιν ἰσχυρότεροι τῶν ἐν αὐτῷ φυσικῶν νόμων· ὅτι πρέπον ἐστίν ἐν αὐτῷ νὰ ἐπικρατῶσιν οὗτοι ὡς λογικοί· ὅτι ὁ ἄνθρωπος γίνεται τέλειος ἀφομοιούμενος τῶ Θεῶ, καί ὅτι ἀφομοιοῦται πρός τὸ θεῖον ὅταν κοσμῆται ὑπό τῆς εὐσεβείας, τῆς δικαιοσύνης, τῆς ἀληθείας καί τῆς ἐπιστήμης· διότι ἀληθῶς αἱ ἀρεταί αὗται κέκτηνται τελειωτικήν ἐν αὐταῖς δύναμιν· διότι ἡ μέν εὐσέβεια γίνεται προσπέλασις πρός τὸ θεῖον, ἡ δὲ δικαιοσύνη, ἡ ἀλήθεια, καί ἡ ἐπιστήμη, γίνονται αὐτῷ εἰς εἰκόνα καί ὁμοίωμα θεῖον. Ὁ Ἕλλην γνωρίσας τίς εἶναι καί τίς ὀφείλει νὰ ἀποβῆ, σκοπόν ἔθετο τὴν ἑαυτοῦ τελείωσιν· ἐγένετο ἐραστής τοῦ πνεύματος καί ἐδημιούργησε κόσμον πνευματικόν, ἐν ᾧ ἤθελε νὰ ζῆ· ἡ γνῶσις τοῦ καλοῦ, τοῦ ἀγαθοῦ, τοῦ ἀληθοῦς καί ἡ ἔμφυτος πρός τὸν πλησίον ἀγάπη ἀνέπτυξεν ἐν τῇ καρδία τοῦ Ἕλληνος τὸν πόθον τῆς αὐτομεταδόσεως, καί ὁ Ἕλλην ἀπέβη διδάσκαλος ἀνθρωπότητος· ὁ Ἕλλην ἐζήτησε νὰ ἀφομοιώση τοὺς πάντας πρός ἑαυτόν· ὁ Ἕλλην δέν ἐγεννήθη κατακτητής τοῦ σώματος, ἀλλὰ τοῦ πνεύματος, δέν ἐζήτησε δούλους ἀλλ᾿ ἐλευθέρους. Τοῦτο ἠγάπησε καί ἡ θεία αὕτη ἀγάπη ἐγένετο τὸ ἐλατήριον ὅλων τῶν ὁρμῶν του· αὕτη ἐμόρφωσε καί τὸν ἐθνικόν αὐτοῦ χαρακτήρα, ὅστις διέμεινεν ἀναλλοίωτος.Τοιοῦτος ἐπλάσθη ὁ Ἕλλην καί τοιοῦτος διαμορφώθη ὁ ἠθικός αὐτοῦ χαρακτήρ. Ὁ τοιοῦτος χαρακτήρ δέν ἠδύνατο ἢ νὰ ἐνθουσιασθῆ ἐκ τῶν ἀρχῶν τοῦ χριστιανισμοῦ. Ὁ χριστιανισμός ἥν ἀγάπη ἐπηγγέλλετο δὲ νὰ διδάξη τοὺς ἀνθρώπους τὴν ἀλήθειαν ὑπό τὴν τελείαν καί πλήρη αὐτῆς μορφήν, ἐνισχύση καί ἀνυψώση τὴν φιλοσοφίαν εἰς τὴν ὑψίστην αὐτῆς περιωπήν, ἀποκαλύψη αὐτή τὰ μυστήρια τὰ κεκαλυμμένα μείναντα τῇ φιλοσοφία, παράσχη τὴν λύσιν τῶν αἰωνίων προβλημάτων, ἄρη τὴν ἀχλύν τὴν περιβάλλουσαν τοὺς ὀφθαλμούς τῆς διανοίας τῶν ἀνθρώπων, ἐγείρη αὐτόν καθεύδοντα, ἀπαλλάξη τῆς δεισιδαιμονίας, συνδέση τὴν ἀνθρωπότητα διὰ τοῦ δεσμοῦ τῆς ἀδελφικῆς ἀγάπης, ἀγάγη πρός τὸν Θεόν, καί σώση αὐτόν τῆς καταδυναστείας τοῦ ἀντιπάλου, χαριζόμενος ἐν μέν τῶ παρόντι βίῳ τὴν ἀληθῆ εὐδαιμονίαν, ἐν δὲ τῶ μέλλοντι τὴν αἰωνίαν μακαριότητα. Ὁ Ἕλλην ἀνευρών ἐν τῶ χριστιανισμῷ τάς αὐτάς ἀρχάς καί τὴν εἰκόνα τοῦ τελείου, τοῦ ἰδανικοῦ αὐτοῦ, καί τὸν μόνον διδάσκαλον τὸν δυνάμενον νὰ διδάξη αὐτόν πᾶν ὅ,τί ἐπεθύμει νὰ γνωρίση, νὰ μάθη, καί ὅ,τί αὐτός ἐπόθει καί ἐπεζήτει, καί εὑρών αὐτόν ἑρμηνευτήν τῶν αἰσθημάτων αὐτοῦ, ἐνεκολπώθη αὐτόν καί περιέθαλψεν. Ὁ χριστιανισμός ὡς πρῶτον δῶρον αὐτοῦ ἐδωρήσατο αὐτῷ νέαν ζωήν· ὁ δὲ Ἕλλην ὑπεστήριξεν αὐτόν διὰ τῶν ἀγώνων καί τῶν αἱμάτων του. Ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία ἐποδηγέτει τὸ Ἑλληνικόν ἔθνος εἰς τὸν χριστιανισμόν· ὅτι δὲ ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία τοιοῦτος ὑπῆρξε ποδηγέτης μαρτυρεῖ καί o ἱερός πατήρ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεὺς λέγων: «ἥν μέν οὖν πρό τῆς τοῦ Κυρίου παρουσίας εἰς δικαιοσύνην Ἕλλησιν ἀναγκαία· νυνὶ δὲ χρησίμη πρός θεοσέβειαν γίνεται, προπαιδεία τίς οὖσα τοῖς τὴν πίστιν δι᾿ ἀποδείξεως καρπουμένοις· ὅτι ὁ πούς σου φησὶν (Παροιμ.) οὐ μή προσκόψη, ἐπί τὴν πρόνοιαν τὰ καλά ἀναφέροντος ἐάν τε ἑλληνικά ἢ, ἐάν τε ἡμέτερα· πάντων γάρ αἴτιος τῶν καλῶν ὁ Θεός, ἀλλὰ τῶν μέν κατά προηγούμενον, ὡς τῆς τε διαθήκης τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Νέας· τοῖς δὲ κατ᾿ ἐπακολούθημα, ὡς τῆς φιλοσοφίας· τάχα δὲ καί προηγουμένως τοῖς Ἕλλησιν ἐδόθη τότε πρίν ἢ τὸν Κύριον καλέσαι καί τοὺς Ἕλληνας· ἐπαιδαγώγει γάρ καί αὐτό τὸ Ἑλληνικόν, ὡς ὁ νόμος τοὺς Ἑβραίους εἰς Χριστόν. Προπαρασκευάζει τοίνυν ἡ φιλοσοφία προοδοποιοῦσα τὸν ὑπό Χριστοῦ τελειούμενον… μία γάρ ἡ τῆς ἀληθείας ὁδός ἀλλ᾿ εἰς αὐτήν καθάπερ εἰς ἀέναον ποταμόν ἐκρέουσι τὰ ρεῖθρα ἄλλα ἄλλοθεν». Καί αὖθις ὁ ἱερός πατήρ λέγει περί τῆς Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας· «ἀλλ᾿ εἰ μέν μή καταλαμβάνει ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία τὸ μέγεθος τῆς ἀληθείας, ἔτι δὲ ἐξασθενεῖ πράττειν τάς κυριακάς ἐντολάς, ἀλλ᾿ οὖν γὲ προκατασκευάζει τὴν ὁδόν τῇ βασιλικωτάτη διδασκαλία, ἀμηγέπησωφρονίζουσα, καί τὸ ἦθος προτυποῦσα καί προστύφουσα εἰς παραδοχήν τῆς ἀληθείας».
Ὁ Κλήμης δέχεται ὅτι πᾶν ὅ,τί εἶπον ὑγιές οἱ φιλοσοφήσαντες, τοῦτο θείας οἰκονομίας ἦτο ἔργον. Ἰδού τί λέγει·»Εἰτ᾿ οὖν κατά περίπτωσιν φάσιν ἀποφθέγξασθαι τινὰ τῆς ἀληθοῦς φιλοσοφίας τοὺς Ἕλληνας, θείας οἰκονομίας ἡ περίπτωσις· οὐ γάρ ταυτόματον ἐκθειάσει τίς διὰ τὴν πρός ἡμᾶς φιλοτιμίαν, εἴτε κατά συντυχίαν, οὐκ ἀπρονόητος ἡ συντυχία· εἰτ᾿ αὖ φυσικήν ἔννοιαν ἐσχηκέναι τοὺς Ἕλληνας λέγοι, τὸν τῆς φύσεως δημιουργόν ἕνα γινώσκομεν, καθό καί τὴν δικαιοσύνην φυσικήν εἰρήκαμεν κτλ.».Ὁ Κλήμης ὁμιλῶν περί τοῦ ἔργου τῆς Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας δεικνύει τίνι τρόπω αὕτη ἐποδηγέτει πρός τὴν ἀλήθειαν καί ὅτι ἔργον αὐτῆς καί ὁ κατά τοῦ ψεύδους πόλεμος· «προσιοῦσα δὲ ἡ φιλοσοφία ἡ Ἑλληνική, οὐ δυνατωτέραν ποιεῖ τὴν ἀλήθειαν, ἀλλ᾿ ἀδύνατον παρέχουσα τὴν κατ᾿ αὐτῆς σοφιστικήν ἐπιχείρησιν, καί διακρουομένη τάς δολερὰς κατά τῆς ἀληθείας ἐπιβουλάς, φραγμός οἰκείως εἴρηται καί θριγκός εἶναι τοῦ ἀμπελῶνος «Ὅτι πᾶσα σοφία καί δὴ καί ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία ἀπό Θεοῦ, μαρτυρεῖ καί ἡ Γραφὴ λέγουσα· «Ἀπέστειλεν ἡ σοφία τοὺς ἑαυτῆς δούλους συγκαλοῦσα μετά ὑψηλοῦ κηρύγματος ἐπί κρατήρα οἴνου λέγουσα· ὅς ἐστίν ἄφρων ἐκκλινάτω πρός μέ…».Ὅτι ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία εἶναι δῶρο Θεοῦ καί ὅτι πᾶσα σοφία ἀπό Θεοῦ ἐστίν, τοῦτο καί ἐν Παροιμίαις λέγεται καί ἐν τῶ Ἐκκλησιαστῆ καί ἐν τῶ σοφῷ Σειράχ. Ἐν Παροιμίαις κεφ. β´ 3-10 φέρονται τὰ ἑξῆς· «ἐάν γάρ τὴν σοφίαν ἐπικαλέση καί τῇ συνέσει δῶς φωνήν σου, τὴν δὲ αἴσθησιν ζητήσης μεγάλη τῇ φωνή, καί ἄν ζητήσης αὐτήν ὡς ἀργύριον, καί ὡς θησαυρούς ἐξερευνήσης αὐτήν, τότε συνήσεις φόβον Κυρίου καί ἐπίγνωσιν Θεοῦ εὐρήσεις· ὅτι Κύριος δίδωσιν σοφίαν, καί ἀπό προσώπου αὐτοῦ γνῶσις καί σύνεσις· καί θησαυρίζει τοῖς κατορθοῦσι σωτηρίαν, ὑπερασπιεῖ τὴν πορείαν αὐτῶν τοῦ φυλάξαι ὁδοὺς δικαιωμάτων, καί ὁδοὺς εὐλαβουμένων αὐτόν διαφυλάξει». Ὁ Κλήμης παραβάλλει τὴν σοφίαν πρός τὸν ὑετόν, τοὺς δὲ φιλοσοφοῦντας πρός τάς ποικίλας βοτάνας τῆς γῆς, αἵτινες καίτοι ὑπό τῶν αὐτῶν ποτίζονται ναμάτων, ἑκάστη ὅμως πρός τὴν ἰδίαν φύσιν τὸν χυμόν μεταβάλλει. Ἰδού οἱ λόγοι αὐτοῦ: «Καταφαίνεται τοίνυν προπαιδεία ἡ Ἑλληνική, σύν καί αὐτή φιλοσοφία θεόθεν ἤκειν εἰς ἀνθρώπους, οὐ κατά προηγούμενον, ἀλλ᾿ ὃν τρόπον οἱ ὑετοί κατάῤῥήγνυνται εἰς τὴν γῆν τὴν ἀγαθήν, καί εἰς τὴν κοπρίαν, καί ἐπί τὰ δωμάτια, βλαστάνει δ᾿ ὁμοίως καί πόα, καί πυρός, φύεται τε καί ἐπί τῶν μνημάτων συκή, καί εἰ τί τῶν ἀναιδεστέρων δένδρων· καί τὰ φυόμενα ἐν τύπῳ προκύπτει τῶν ἀληθῶν». Ἐντεῦθεν δῆλον ὅτι ὁ Κλήμης δέν παραδέχεται φιλοσοφίαν εἰμή τὴν ὑγιαίνουσαν. Τοῦτο δηλοῦται καί ἐκ τῶν ἐφεξῆς.
«Οὐ μήν ἁπλῶς πᾶσαν φιλοσοφίαν ἀποδεχόμεθα, λέγει» ἀλλ᾿ ἐκείνην περί ἧς καί ὁ παρὰ Πλάτωνι λέγει Σωκράτης. Εἰσὶ γάρ δή, ὡς φασί, περί τάς τελετάς, ναρθηκοφόροι μέν πολλοί Βάκχοι δὲ παύροι· πολλούς μέν τοὺς κλητούς, ὀλίγους δὲ τοὺς ἐκλεκτούς αἰνιττόμενος· ἐπιφέρει γοῦν σαφῶς.
Οὗτοι δὲ εἰσὶ κατά τὴν ἐμὴν δόξαν, οὐκ ἄλλοι ἢ οἱ πεφιλοσοφηκότες ὀρθῶς· ὧν δὴ κἀγὼ, κατά γὲ τὸ δυνατόν, οὐδέν ἀπέλιπον ἐν τῶ βίῳ, ἀλλὰ παντί τρόπω προυθυμήθην καί τί ἠνύσαμεν ἐκεῖσε ἐλθόντες, τὸ σαφές εἰσόμεθα, ἐάν ὁ Θεός θέλη, ὀλίγον ὕστερον. Ὁ Κλήμης διακρίνει τὴν ἀληθῆ φιλοσοφίαν τῆς σοφιστείας καί τὰ καλῶς παρ᾿ αὐτῆς εἰρημένα τῶν μή καλῶς εἰρημένων· τοῦτο δείκνυται καί ἐκ τῶν ἑξῆς. «Φιλοσοφίαν οὐ τὴν Στωικήν λέγω, οὐδέ τὴν Πλατωνικήν, ἢ τὴν Ἐπικούρειον τε καί Ἀριστοτελικήν· ἀλλ᾿ ὅσα εἴρηται παρ᾿ ἑκάστη τῶν αἱρέσεων τούτων καλῶς, δικαιοσύνην μετ᾿ εὐσεβοῦς ἐπιστήμης ἐκδιδάσκοντα, τοῦτο σύμπαν τὸ ἐκλεκτικόν φιλοσοφίαν φημί· ὅσα δὲ ἀνθρωπίνων λογισμῶν ἀποτεμόμενοι παρεχάραξαν, ταῦτα οὐκ ἄν ποτὲ θεία εἴποιμ᾿ ἄν». Ὁ Ἱερός Κλήμης τὴν φιλοσοφίαν ταύτην ὡς ὑγιῆ θεωρεῖ ἀνωτέραν παντός ψόγου· διό ἴνα προλάβη πάντα κατ᾿ αὐτῆς ψόγον ἐκ τῆς παρερμηνείας χωρίων τινῶν τῆς Ἱερᾶς Γραφῆς ἑρμηνεύει ταῦτα καί λέγει. «Ὅταν ἡ Γραφὴ λέγη περί τῶν Ἑλλήνων σοφῶν φίλαυτοι καί ἀλαζόνες», σοφούς λέγουσα ἡ Γραφή, οὐ τοὺς ὄντως σοφούς διαβάλλει, ἀλλὰ τοὺς δοκήσει σοφούς. Κατά τούτων φησίν, ἀπολῶ τὴν σοφίαν τῶν σοφῶν καί τὴν σύνεσιν τῶν συνετῶν ἀθετήσω».Ὁ Κλήμης ἐπί τοσοῦτον προβαίνει ἐν τῇ θεωρία αὐτοῦ ὅτι ἐκ τοῦ Θεοῦ πᾶσα σοφία καί ὅτι ἡ θεία σοφία ἐφώτιζε καί ἐποδηγέτει τὸ ἑλληνικόν ἔθνος, ὥστε φρονεῖ, ὅτι τὰ ἱερά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης μετεφράσθησαν κατά θείαν πρόνοιαν Ἑλληνιστί, καί τὰ τῆς Καινῆς Διαθήκης ἐγράφησαν Ἑλληνιστί, ὅπως τὸ Ἑλληνικόν ἔθνος τὸ διὰ τῆς φυσικῆς θεογνωσίας εἰς τὴν εὕρεσιν τῆς ἀληθείας προδηγετηθέν, γνωρίση καί τὴν δι᾿ ἀποκαλύψεως γνωσθεῖσαν τοῖς ἀνθρώποις ἀλήθειαν καί δι᾿ ἀμφοτέρων ὁδηγηθῆ πρός τὴν ὑψίστην ἀλήθειαν. Ἰδού ὁ Κλήμης τί λέγει περί τῆς ἑρμηνείας τῶν Ἱερῶν Γραφῶν ἐν τῇ Ἑλληνική φωνή: «Διὰ τοῦτο γάρ Ἑλλήνων φωνή ἑρμηνεύθησαν αἱ Γραφαί ὡς μή πρόφασιν ἀγνοίας προβάλλεσθαι δυνηθῆναι ποτὲ αὐτούς, οἴους τε ὄντας ἐπακοῦσαι καί τῶν παρ᾿ ἡμῖν, ἥν μόνον ἐθελήσωσιν». Ἐκ τούτων δηλοῦται ὅτι ὁ Κλήμης δέχεται θείαν πρόνοιαν προνοοῦσαν ὑπέρ τῶν Ἑλλήνων ὅπως γνωρίσωσι τὴν ἀλήθειαν καί μή δι᾿ ἄγνοιαν τῆς Ἑβραϊκῆς γλώσσης ἁγνοήσωσι τὴν ἀποκαλυφθεῖσαν ἀλήθειαν καί πλανηθῶσι τῆς εὐθείας της ἀγούσης εἰς τὴν ἑαυτών ἀποστολήν. Πρός τὴν γνώμην ταύτην καί ἡμεῖς συντασσόμεθα· καί ἀληθῶς, δύναται τίς νὰ ἐρωτήση· διατί Ἑλληνιστί νὰ γραφῶσιν αἱ Γραφαί καί οὐχί Ρωμαϊστί; ἢ ἐν ἄλλη τινὶ γλώσσῃ; Ἡ θεία πρόνοια ὑπέρ αὐτοῦ πάντως ἔσχε λόγον τὴν ἐκλογήν τοῦ Ἕλλην. ἔθνους ἀπό τῆς ἐμφανίσεώς του διὰ τὸν χριστιανισμόν. Πάντως τὸ Ἕλλην. ἔθνος εἶχε κληθῆ ἴνα ἐργασθῆ ὑπέρ τοῦ χριστιανισμοῦ καί διὰ τοῦτο ἡ ὑπέρ αὐτοῦ πρόνοια πρός γνῶσιν τῆς ἀποκαλυφθείσης ἀληθείας διὰ τε τῆς φιλοσοφίας καί τῆς Ἀποκαλύψεως· ἤδη δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν ὅτι ἡ φιλοσοφία ἐποδηγέτει τὸ Ἑλληνικόν εἰς Χριστὸν ὅπως ἀναδείξη αὐτό κατάλληλον ὄργανον πρός διάδοσιν τῶν θείων αὐτοῦ ἀρχῶν. Καί τοιαύτη ἡ ἐμὴ πεποίθησις.
Ἐπειδή ὅμως ἐνδεχόμενον νὰ ὑπάρχωσι τινὲς φρονοῦντες ὅτι ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία εἶναι ἡ ἔκφρασις τῆς ἰσχύος τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας καί τὸ τέλος καί ὁ σκοπός τῶν ἐνεργειῶν τοῦ πνευματικοῦ βίου τοῦ ἀνθρώπου ἐν ᾧ ἡ πλήρωσις τῶν πνευματικῶν ἀναγκῶν τοῦ ἀνθρώπου καί τὸ πλήρωμα τῶν ἐγκαρδίων αὐτοῦ πόθων, τὸ φέρον τὴν εὐδαιμονίαν καί τὴν μακαριότητα, ἐπιχειροῦμεν διὰ βραχέων νὰ ὑποδείξωμεν τοὺς λόγους δι᾿ οὓς ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία δέν ἠδύνατο νὰ ᾗ σκοπός, ἀλλὰ συναίτιον αἴτιον καί ποδηγέτης πρός τὸν σκοπόν. Περί τοῦ ζητήματος τούτου ὁ Ἱερός Κλήμης ἰδού τί λέγει: «Ἡ φιλοσοφία ζήτησις οὖσα τῆς ἀληθείας πρός κατάληψιν τῆς ἀληθείας, συλλαμβάνεται οὐκ αἰτία οὖσα καταλήψεως, ἀλλὰ σύν τοῖς ἄλλοις (αἰτίοις) αἰτία καί συνεργός, τάχα δὲ καί συναίτιον αἴτιον· ὡς δὲ ἑνός ὄντος τοῦ εὐδαιμονεῖν αἰτίαι τυγχάνουσιν αἱ ἀρεταί, πλείονες ὑπάρχουσαι… οὕτω μιᾶς οὔσης τῆς ἀληθείας πολλά τὰ συλλαμβανόμενα πρός ζήτησιν αὐτῆς».
Ἀληθῶς ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία ἦτο συναίτιον αἴτιον καί συνεργός καί αἰτία καταλήξεως τῆς ἀληθείας, οὐχί δὲ αὐτὴ ἡ ἀλήθεια, ἥτις ἠδύνατο νὰ θεωρηθῆ τὸ τέρμα τῶν ἐνεργειῶν τῆς ἀνθρωπότητος καί τὸ τέλος καί ὁ σκοπός τῆς δράσεως αὐτῆς. Ἐν τῇ καρδία τοῦ ἀνθρώπου ἐναπελείπετο πάντοτε τί κενόν, ὅπερ ἡ φιλοσοφία ἠδυνάτει νὰ πληρώση· ἡ φιλοσοφία οὐ μόνον δέν ἐγίνετο πληρωτικὴ τοῦ κενοῦ της καρδίας, ἀλλὰ μᾶλλον ἐμεγέθυνε αὐτό ἀνευρίσκουσα μέν τὸν Θεόν ἐν τοῖς δημιουργήμασι καί ἀναπτύσσουσα ἐν τῇ καρδία τὸν πρός αὐτόν ἔρωτα, ἀδυνατοῦσα ὅμως νὰ προσπελάση αὐτῷ καί ἐγκολπωθῆ αὐτόν· ἡ φιλοσοφία, λέγει ὁ Κλήμης, ἔβλεπε τὴν εἰκόνα τῆς ἀληθείας ὡς ἐν ἐσόπτρῳ ὡς φαντασία καθορᾶται ἐν τοῖς ὕδασιν, καί διὰ διαφανῶν καί διαυγῶν σωμάτων· ἡ ἀνθρωπότης ὅμως ἤθελε νὰ ἴδη καθαρῶς, ἐπεζήτει τὴν μετά τοῦ θείου ἕνωσιν· ἡ δὲ φιλοσοφία ἠννόει μέν τὸν Θεόν ἐκ τῶν θείων αὐτοῦ ἰδιοτήτων, συνησθάνετο τὸ ἄπειρον αὐτοῦ μεγαλεῖον, ἀλλ᾿ ἔβλεπεν αὐτόν ὡς ἐν εἰκόνι, ἠδυνάτει δὲ νὰ ἑνώση τὸν ἄνθρωπόν μετά τοῦ θείου. Ἡ διὰ τῆς φιλοσοφίας νόησις τῶν θείων ἰδιοτήτων ἐδίδαξεν τὸν ἄνθρωπον τάς ἠθικάς ἀρετάς ὅπως δι᾿ αὐτῶν ἀφομοιωθῆ πρός τὸ θεῖον· ἀλλ᾿ ἡ διδασκαλία μόνη ἠδυνάτει νὰ ἀνυψώση τὸν ἄνθρωπον μέχρι τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ πρός ὃν ἐπεθύμει νὰ φθάση ἴνα ἴδη αὐτόν πρόσωπον πρός πρόσωπον· ἠδυνάτει, διότι ἠδυνάτει νὰ ἄρη τὸ μεσότειχον τὸ ἀνεγερθέν ὑπό τῆς ἁμαρτίας μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπων· ἠδυνάτει, διότι ἠδυνάτει νὰ διαπλάση τὸν ὑπό τῆς ἁμαρτίας διαφθαρέντα ἄνθρωπον στερουμένη θείας διαπλαστικῆς δυνάμεως· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο θείου κύρους· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο πίστεως πληροφορούσης μυστικῶς τὴν καρδίαν πρός ἀποδοχήν τῆς διδασκαλίας ἄνευ ἐπιφυλάξεως· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο ἐλπίδος ἀϊδίου, ἀμειώτου, καθαρᾶς παντός φόβου, πάσης μεταμελείας, ἐλπίδος ἐχούσης ἐν ἐαυτῇ τὸ πλήρωμα τῆς εὐδαιμονίας· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο δυνάμεως πρός ἀνακούφισιν τῶν καρδιῶν τῆς πασχούσης ἀνθρωπότητος· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο τῆς ἰσχύος τῆς Χριστιανικῆς ἀγάπης τῆς ἀμειβομένης ὑπό τῆς θείας ἀγάπης τῆς δαψιλευούσης τὴν εὐδαιμονίαν καί μακαριότητα· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο πίστεως πληροφορούσης τὴν καρδίαν τῶν ὀπαδῶν αὐτῆς περί τῆς ἀπολύτου ἀληθείας τῶν ἑαυτῆς ἀρχῶν· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο θείας δυνάμεως ἑλκούσης τὴν ἀνθρωπότητα εἰς ἑαυτήν· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο δυνάμεως πειθούσης ἐν τε τοῖς λόγοις καί τοῖς ἔργοις· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο τῆς μεγαλουργοῦ δυνάμεως τῆς ἐκθαμβούσης καί καταπληττούσης· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο τῶν ἐκ τῶν ἄνωθεν μαρτυρίων πρός πίστωσιν τῆς ἀληθείας τῶν ἑαυτῆς λόγων· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο θείων χαρισμάτων δαψιλευομένων τοῖς ὀπαδοῖς ὑπό τοῦ οὐρανοῦ· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο τῶν καρπῶν τῆς χάριτος τοῦ ἁγίου Πνεύματος· ἠδυνάτει, διότι ἐστερεῖτο ἁγιασμοῦ καί τῆς μεταδοτικῆς τούτου δυνάμεως· ἠδυνάτει τέλος, διότι ἐστερεῖτο θείας ἀποκαλύψεως καί θρησκευτικοῦ κύρους ἐπαναπαύοντος τάς καρδίας τῶν ὀπαδῶν αὐτῆς. Τούτων δὲ ἁπάντων ἐδέετο ἡ ἀνθρωπότης ὅπως πεισθῆ, ὅπως βαδίση τὴν εὐθείαν ὁδόν, ἀποστῆ τῆς πλάνης, ἀναπλασθῆ, καί τύχη τῆς μακαριότητος· ἡ ἔνδεια αὕτη τῆς φιλοσοφίας καθίστα αὐτήν ἀνίσχυρον ἴνα ἀποβῆ ὁ σκοπός καί τὸ τέλος τοῦ πνευματικοῦ του ἀνθρώπου βίου· ἐντεῦθεν ἡ πεποίθησις ἡμῶν ὅτι ἡ φιλοσοφία ἐγένετο παιδαγωγός εἰς τὸν Χριστιανισμόν ἐν ᾧ εὑρίσκετο τὸ πλήρωμα τῶν ἐλλείψεων τῆς φιλοσοφίας, καί ἡ τελεία ἱκανοποίησις τῶν πόθων τῆς καρδίας τοῦ ἀνθρώπου καί οὐχί σκοπός καί τελικόν ὅριο. Ὅτι ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία δέν ἠδύνατο νὰ εἶναι ὁ σκοπός καί τελικόν ὅριον τοῦ πνευματικοῦ βίου τοῦ ἀνθρώπου καί τὸ πλήρωμα τῶν πόθων τῆς καρδίας αὐτοῦ δείκνυται καί ἐκ τῆς ἀδυναμίας ὅπως λύση καί τὰ ἑξῆς τρία σπουδαιότατα ζητήματα τὰ ἀπασχολήσαντα ἀπ’᾿ αἰώνων τὸ πνεῦμα τῆς ἀνθρωπότητος, καί πείση αὐτήν ἀδιστάκτως περί τῆς ἀληθείας τῶν ἑαυτῆς λόγων. Ἡ ἀνθρωπότης ἐπεθύμει νὰ γνωρίση καί πιστεύση τὸν ἀληθῆ Θεόν, διότι ἠσθάνετο τὴν ἀνάγκην νὰ προσπελάση αὐτῷ· ἐπεθύμει νὰ γνωρίση καί πεισθῆ περί τῆς ἀξίας ἑαυτοῦ καί τῆς σχέσεως αὐτοῦ πρός τὸ θεῖον· καί τρίτον ἐπεθύμει νὰ γνωρίση τὰ περί τῆς αἰωνιότητός του.
Ἡ φιλοσοφία ἠδύνατο νὰ ἀγάγη τοὺς φιλοσοφοῦντας πρός τὴν ἀλήθειαν ὡς καί νὰ φανερώση αὐτοῖς τὴν εἰκόνα τῆς ἀληθείας ἐσόπτρῳ καί διὰ σωμάτων διαυγῶν καί διαφανῶν, ἀλλ᾿ ἠδυνάτει διδάσκουσα περί αὐτῶν νὰ πείση, καί ἄρη τὸ βάρος τὸ ἐπιβαρῦνον τάς καρδίας τῶν ἀνθρώπων· πρός τὰ ζητήματα ταῦτα συνεδέετο ἅπας ὁ ἠθικός καί πνευματικός βίος τοῦ ἀνθρώπου, πᾶσα ἡ ἐν τῶ βίῳ αὐτοῦ δρᾶσις. Ὁ ἄνθρωπος ἐπεθύμει νὰ πληροφορηθῆ καί βεβαιωθῆ ὅπως κανονίση τὸν ἠθικόν αὐτοῦ βίον· διότι οὐδείς ἐπί ἀβεβαίων καί σαλευομένων ἀρχῶν, ἀρχῶν μάλιστα στερουμένων θείου κύρους οἰκοδομεῖ στερρῶς τὸν ἑαυτοῦ ἠθικόν βίον· ἡ φιλοσοφία ἐδίδαξεν ὑγιεῖς θεωρίας, ἀλλ᾿ οὐδείς ἐπείσθη νὰ κανονίση τὸν ἑαυτοῦ βίον πρός τάς καλάς θεωρίας διὰ τὴν ἔλλειψιν θείου κύρους καί ἐνδομύχου πληροφορίας· o ἄνθρωπος ἐπεζήτει πληροφορίας ἐζήτει τὴν ἀπόδειξιν τῆς ἀληθείας τῆς διδασκαλίας τῆς φιλοσοφίας· ἡ δὲ ἀπόδειξις ἔλειπεν. Ἡ ἀπαίτησις αὕτη, ἀπαίτησις τοῦ πνεύματος καί τῆς καρδίας τοῦ ἀνθρώπου, οὖσα τὸ προοίμιον τῆς συγκαταθέσεως τῆς καρδίας καί τοῦ νοῦ πρός ἄσκησιν ἠθικοῦ βίου, οὐχί δὲ καί τὸ μέσον πρός κατόρθωσιν, διότι ἀπητοῦντο πάντα, ὅσα ἀνωτέρω ἐδείξαμεν, ὑπῆρξεν ὁ σκόπελος πρός ὃν εὐθύς ἐξ ἀρχῆς ἅμα ἀναγομένη πλησίστιος καί ἐναυάγει προσαράσσουσα ἡ φιλοσοφία.
Ἡ ὑπό τῆς ἱστορίας μαρτυρουμένη ἀδυναμία καί ἀνικανότης πρός ἠθικοποίησιν τῆς ἀνθρωπότητος καί πρός ἱκανοποίησιν τῶν ἀκορέστων πόθων τῆς καρδίας καί τῶν ἀπαιτήσεων τοῦ νοῦ, δεικνύει τὸ ἀνεπαρκές της φιλοσοφίας πρός τὸ μέγα ἔργον τοῦ φωτισμοῦ καί τῆς διαπλάσεως τῆς ἀνθρωπότητος. Ἡ ἀνθρωπότης ἐζήτει θείαν ἀποκάλυψιν ὅπως μάθη τὴν ἀλήθειαν καί βεβαιωθῆ καί πεισθῆ· ἡ ἀνθρωπότης ἐδεῖτο θείου διαπλάστου· ἡ δὲ φιλοσοφία ἐστερεῖτο τούτων. Ἡ ἀνθρωπότης εὖρεν ταῦτα ἐν τῶ χριστιανισμῷ πρός ὃν ἐποδηγέτει ἡ Ἑλληνική φιλοσοφία· αὕτη ἡ ἐμὴ περί τοῦ ζητήματος τούτου ταπεινή γνώμη.
Ἐν Ἀθήναις τῇ 17 Ἰουνίου 1896.
Ὁ Πενταπόλεως ΝΕΚΤΑΡΙOΣ.
