ΡΩΜΑΝΟΣ Δ΄ ΔΙΟΓΕΝΗΣ / Μαντζικέρτ: Μία προσπάθεια διάσωσης της αυτοκρατορίας / Ιωάννης Μιχαλόπουλος*
Μόλις ανέβηκε στο θρόνο ο Ρωμανός ο Δ΄ ο Διογένης (1 Ιανουαρίου 1068, αφού παντρεύτηκε την Ευδοκία, τη χήρα του Κων/νου Δούκα) είχε να αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα. Οι τουρκικές επιθέσεις αυξάνονταν συνεχώς και οι επαρχίες ερημώνονταν η μία μετά τη άλλη. Γι’ αυτό στράφηκε αμέσως προς τις στρατιωτικές υποθέσεις και προσπάθησε να αναδιοργανώσει τον στρατό. Όμως, κάτω από την πίεση της κατάστασης διέπραξε ένα σοβαρό σφάλμα. Εξακολούθησε να διατηρεί στο παλάτι του τον Καίσαρα Ιωάννη και τον Μιχαήλ Ψελλό, οι οποίοι συνεχώς υπονόμευαν τη θέση του, απέφευγαν όμως να δείξουν ανοιχτά την εχθρότητά τους, κρύβοντας τα πραγματικά τους αισθήματα κάτω από τη μάσκα του κόλακα. Από την άλλη πλευρά, ο Διογένης, ενώ επίσημα έδειχνε να δέχεται τις συμβουλές του Ιωάννη, στην πραγματικότητα τον έριξε στο περιθώριο μαζί με όλη την οικογένεια των Δουκών και συγχρόνως άρχισε να δραστηριοποιείται ετοιμάζοντας πρεσβευτές και συνομιλώντας με επίσημα πρόσωπα και στρατιωτικούς για την οργάνωση ενός μετώπου εναντίον των Τούρκων Έτσι, μέσα σε δύο μήνες δήλωσε ότι ήταν έτοιμος να διεξάγει πόλεμο εναντίον τους. Ήταν αποφασισμένος να τους χτυπήσει και να ανακόψει την ορμή τους. Συνέλεξε νέους στρατιώτες, σύμφωνα με τους στρατιωτικούς καταλόγους που είχε ετοιμάσει, συμπληρώνοντας με αυτό τον τρόπο τα τάγματά του, έδωσε κουράγιο στο στρατό του μοιράζοντας δώρα και αξιώματα, οργάνωσε τους λόχους του τοποθετώντας ικανούς λοχαγούς σε καίριες θέσεις και με την προσθήκη στρατευμάτων, που είχαν έρθει από την Δύση, κατόρθωσε να κάνει το στρατό του αξιόμαχο. Χάρη στο πνεύμα και την αισιοδοξία του, οι στρατιώτες έμαθαν να δραστηριοποιούνται, οι επαρχίες του κράτους να ελπίζουν και οι εχθροί να φοβούνται. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Ρωμανός Δ΄ Διογένης προσπάθησε με δύο εκστρατείες το 1068 και το 1069 να σταματήσει την τουρκική προέλαση.
Τα αποτελέσματα των δύο πρώτων εκστρατειών του δεν ήταν σπουδαία. Αντίθετα, σε πολλές περιπτώσεις φάνηκε η κακή ποιότητα και η αδυναμία του βυζαντινού στρατού. Εξάλλου, η κατάσταση που επικρατούσε στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας έπαιξε σπουδαίο ρόλο, όχι μόνον κατά τις δύο πρώτες εκστρατείες του Διογένη, αλλά και στην συνέχεια ήταν ένας από τους βασικούς λόγους της ήττας στο Μαντζικέρτ. Ο βυζαντινός στρατιωτικός οργανισμός στις περιοχές αυτές είχε αρχίσει να παρακμάζει. Από τη στιγμή που η βυζαντινή κυβέρνηση από τις αρχές του 11ου αι., εγκατέλειψε την πολιτική του προτεκτοράτου και άρχισε να υιοθετεί μία πιο συγκεντρωτική πολιτική, μία πολιτική προσάρτησης, για την περιοχή της Αρμενίας, εκμεταλλευόμενη τις έριδες μεταξύ των Αρμενίων πριγκίπων, κλονίστηκαν οι σχέσεις μεταξύ Βυζαντινών και Αρμενίων. Επίσης, πέρα από τα εθνικά προβλήματα, που υποδαύλιζαν τις σχέσεις μεταξύ των δύο λαών, υπήρχαν και έντονες θρησκευτικές διαφορές. Γενικά, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι οι επιχειρήσεις των Τούρκων στις επαρχίες της Μικράς Ασίας είχαν την μορφή επιδρομών, αλλά και αντίστοιχα η άμυνα από την πλευρά του βυζαντινού στρατού ήταν ανοργάνωτη και χωρίς συνοχή. Το μεγαλύτερο κέρδος από αυτές τις εκστρατείες ήταν ότι μπόρεσε ν’ ανυψωθεί το γόητρο του βυζαντινού στρατού, ώστε να αντιστέκεται στους εχθρούς. Δυστυχώς, όμως, αυτό ήταν ένα προσωπικό επίτευγμα αποκλειστικά και μόνο του Διογένη. Οι αξιωματικοί του, καθώς επίσης και οι περισσότεροι στρατιώτες του, ήταν δειλοί και δεν είχαν τη δύναμη ούτε και την διάθεση να αντιμετωπίσουν και να νικήσουν τους εχθρούς, όταν δεν ήταν παρών ο ίδιος ο αυτοκράτορας.
Την άνοιξη του 1070 ο αυτοκράτορας προτίμησε να παραμείνει στο παλάτι, καθώς είχε να αντιμετωπίσει την εχθρότητα του περιβάλλοντός του, και να στείλει εναντίον των Τούρκων κάποιο αντιπρόσωπο του, που θα ενέπνεε εμπιστοσύνη. Για το σκοπό αυτό διάλεξε ένα νεαρό στρατηγό τον Μανουήλ Κομνηνό, που κατάγονταν από στρατιωτική οικογένεια και ήταν ανεψιός του προβασιλεύσαντος αυτοκράτορα Ισαάκιου Κομνηνού (1057-1059). Ωστόσο ούτε αυτή η εκστρατεία είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Το 1071 ο αυτοκράτορας, παρά τις πολιτικές δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει (η πολιτική αριστοκρατία των Δουκών υπέσκαπτε τη θέση του , επειδή φοβόταν μήπως χάσει την εξουσία από τους δύο γιούς που είχε αποκτήσει ο Ρωμανός από την Ευδοκία) και τα οικονομικά προβλήματα(τα έξοδα από τις συνεχείς ανάγκες του πολέμου και τις επιδρομές των εχθρών που είχαν καταστήσει πολλές περιοχές άγονες) αποφάσισε να προχωρήσει εναντίον του ίδιου του σουλτάνου για να τον διαλύσει ολοκληρωτικά σε μία τελική σύγκρουση .Έτσι, μόλις έφτασε η άνοιξη ξεκίνησε την Κυριακή της Ορθοδοξίας για να συναντήσει τους εχθρούς. Ο βυζαντινός στρατός έφτασε σε έξι ημέρες στη Θεοδοσιούπολη. Ο Ρωμανός σχεδίασε να καταλάβει το Μαντζικέρτ, που ήταν ένα οχυρωμένο πόλισμα κοντά στη λίμνη Βαν και δεν απείχε πολύ .Γι΄ αυτό προχώρησε με το στρατό του προς εκείνη την περιοχή. Όμως τότε διέπραξε μία βιαστική κίνηση. Έπειδή θεώρησε ότι η φρουρά , η οποία υπερασπίζονταν το Μαντζικέρτ ήταν μικρή και έτσι θα το καταλάμβανε εύκολα-πράγμα που έγινε-έστειλε μία άλλη μοίρα από το στρατό του με το μάγιστρο Ιωσήφ Τραχανειώτη να βοηθήσει τον Ρουσέλιο που είχε προπορευτεί στην πολιορκία του Χλίατ, καθώς υπήρχαν πληροφορίες ότι οι Τούρκοι βάδιζαν εναντίον τους με δέκα χιλιάδες άνδρες .Έτσι, αποδυνάμωσε το στρατό του από ένα εμπειροπόλεμο τμήμα ,αφού όσοι έμειναν μαζί του σπάνια είχαν χρησιμοποιηθεί σε μάχες. Όταν ο Διογένης κατέλαβε το Μάντζικέρτ, ο σουλτάνος ήταν στη Μοσούλη. Θορυβημένος από την εισβολή του Διογένη στην Αρμενία προχώρησε βιαστικά προς τα εκεί παίρνοντας μαζί του 14.000 ιππείς Τούρκους και Κούρδους. Ο αυτοκράτορας διέταξε τον Τραχανειώτη να επιστρέψει και να ενωθεί μαζί του αλλά εκείνος, αφού παρέσυρε μαζί του και τον Ρουσέλιο , εγκατέλειψε την θέση του και διέφυγε διαμέσου της Μεσσοποταμίας προς το Βυζαντινό έδαφος. Στο μεταξύ, ο σουλτάνος Αρπ- Ασλάν έστειλε πρέσβεις στον Ρωμανό και ζήτησε ειρήνη. Όμως, ο αυτοκράτορας απέρριψε το αίτημα και ετοιμάστηκε για την τελική σύγκρουση. Ήταν 26 Αυγούστου 1071 σύμφωνα με τα ελληνικά κείμενα (οι αραβικές πηγές αναφέρουν ότι έγινε μία εβδομάδα νωρίτερα, δηλαδή στις 19 Αυγούστου 1071). Αρχικά, οι Τούρκοι αιφνιδιάστηκαν από την ξαφνική επίθεση και άρχισαν να υποχωρούν με τάξη παρασύροντας τα βυζαντινά στρατεύματα. Όταν άρχισε να νυχτώνει, ο Ρωμανός διέταξε να σταματήσει η προέλαση επειδή φοβήθηκε το τέχνασμα που συνήθως εφάρμοζαν οι εχθροί. Έκαναν δηλαδή ότι υποχωρούσαν και επιτίθονταν ξαφνικά κυκλώνοντας αυτούς που τους καταδίωκαν . Όμως, μόλις γύρισε προς τα πίσω η βασιλική σημαία, όσοι βρίσκονταν μακριά νόμιζαν ότι ο αυτοκράτορας είχε ηττηθεί. Η αναστάτωση έγινε ακόμη μεγαλύτερη όταν ο Ανδρόνικος Δούκας που βρισκόταν στην οπισθοφυλακή διέδιδε ότι ο στρατός υποχωρούσε άτακτα. Μάταια ο Ρωμανός με τους λίγους πιστούς συντρόφους του προσπαθούσε να συγκρατήσει τους φυγάδες. Τελικά, αφού σκοτώθηκε το άλογο του από ένα βέλος και ο ίδιος τραυματίστηκε στο χέρι πιάστηκε αιχμάλωτος. Για πρώτη φορά είχε πιαστεί αιχμάλωτος βυζαντινός αυτοκράτορας και ολόκληρο το στρατόπεδο του μαζί με τους θησαυρούς του είχε περιέλθει στα χέρια των εχθρών. Ο σουλτάνος όμως φέρθηκε με ευγενικό τρόπο στο Διογένη και η συνθήκη που υπέγραψαν ήταν ικανοποιητική για το Βυζάντιο, αφού διατηρούνταν το εδαφικό καθεστώς. Στη συνέχεια, μετά από οχτώ ημέρες φιλοξενίας ο αυτοκράτορας αφέθηκε ελεύθερος, όμως οι Δούκες τον κήρυξαν έκπτωτο και άρχισαν να τον καταδιώκουν. Τελικά, τον έπιασαν στα Άδανα την άνοιξη του 1072. Ο Ρωμανός συμφώνησε με τον αντίπαλό του Ανδρόνικο Δούκα ότι θα παραιτηθεί επίσημα από τη βασιλική αρχή και θα λάβει το μοναστικό σχήμα. Κατά την πορεία του προς την Κωνσταντινούπολη, πέρασε ντυμένος μοναχός πάνω σε ένα ευτελές υποζύγιο από όλες τις πόλεις και τα χωριά ,από τα οποία είχε δοξαστεί ένα χρόνο νωρίτερα ως ημίθεος. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του φαίνεται ότι του έβαζαν δηλητήριο μέσα στο φαγητό του. Με μεγάλη δυσκολία έφτασε στο Κοτυάειον, όπου έγινε γνωστή η ολέθρια διαταγή να τυφλωθεί ο Διογένης παρά τις ένορκες διαβεβαιώσεις που του είχαν δώσει. Μετά την τύφλωσή του , παρουσιάζοντας ένα οικτρό θέαμα (αφού δεν του είχαν δέσει τα μάτια με επιδέσμους) μεταφέρθηκε μέχρι την Προποντίδα και από εκεί τον περιόρισαν σε ένα μοναστήρι στη νήσο Πρώτη ,όπου πέθανε μετά από ένα μικρό χρονικό διάστημα, χωρίς να βλαστημήσει ποτέ για όσα κακά είχε πάθει. Η γυναίκα του Ευδοκία φρόντισε να ταφεί με βασιλικές τιμές.
Με αυτόν τον τρόπο χάθηκε μία σημαντική ευκαιρία να σωθεί η αυτοκρατορία από την εισβολή των Σελτζούκων Τούρκων. Η εμφύλια διαμάχη αυτό το προαιώνιο ελάττωμα της φυλής μας είχε για μία ακόμα φορά ολέθριες συνέπειες για τον Ελληνισμό. Ήταν οι πολιτικές έριδες και ο θάνατος του Ρωμανού αυτά που μετέτρεψαν την ήττα του Μαντζικέρτ σε αληθινή καταστροφή, γιατί μετά απ΄ αυτόν η συνθήκη, η οποία είχε συμφωνηθεί ανάμεσα στον Αρπ-Ασλάν και τον αυτοκράτορα ακυρώθηκε και ταυτόχρονα δόθηκε η ευκαιρία στους Τούρκους να αρχίσουν επιθετικό και κατακτητικό πόλεμο εναντίον του Βυζαντίου. Έτσι, οι ίδιοι οι Βυζαντινοί άνοιξαν στους Τούρκους τον δρόμο προς τη Μικρά Ασία. Κατά τη διάρκεια των επόμενων δέκα χρόνων οι διαφορές ανάμεσα στους αριστοκρατικούς και τους στρατιωτικούς θα συνεχιστούν με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να καταλάβουν ολόκληρη την Ανατολία. Η απώλεια της αποδείχτηκε ένα θανάσιμο χτύπημα για την αυτοκρατορία. Χάνοντας τις πλούσιες επαρχίες η Κωνσταντινούπολη παρέμεινε ένα τεράστιο κεφάλι, που αποστερήθηκε από το σώμα που χρειαζόταν για να το στηρίζει. Eξάλλου, η αδυναμία των Βυζαντινών να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τους Σελτζούκους Τούρκους και οι εσωτερικές τους διαμάχες έδωσαν τη δικαιολογία στους Δυτικούς να οργανώσουν τις Σταυροφορίες τους για την «καταπολέμηση του Ισλάμ» με όλα τα ολέθρια αποτελέσματα, που είχαν αυτές για το Βυζάντιο . Όπως αναφέρουν και οι Λατίνοι συγγραφείς το 1071 καλεί το 1095.
*Φιλόλογος, Μ.Α. Βυζαντινής Ιστορίας Α.Π.Θ.
[…] https://toromaiiko.com/romanos-d-diogenis-mantzikert-mia-prospatheia-diasosis/ | Ἰωάννης Μιχαλόπουλος, φιλόλογος, Μ.Α. Βυζαντινής Ἱστορίας Α.Π.Θ. | Ρωμανὸς Δ΄ Διογένης Μαντζικέρτ: Μιὰ προσπάθεια διάσωσης τής Αὐτοκρατορίας. […]