Βικάριος Θράκης και πραίτωρ Θράκης /Ανδρέας Γκουτζιουκώστας*

Στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης της  Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τον  Διοκλητιανό και τον Μ. Κωνσταντίνο  η εικόνα της περιφερειακής διάρθρωσης του κράτους άλλαξε ριζικά. Ο αριθμός  των επαρχιών σχεδόν υπερδιπλασιάστηκε  και από το 314 συγκροτήθηκαν ευρύτερες  διοικητικές μονάδες, γνωστές ως διοικήσεις. H γεωγραφική περιοχή της Θράκης οργανώθηκε σε μία διοίκηση που περιελάμβανε τις επαρχίες Θράκης, Αιμιμόντου, Κάτω Μυσίας ή Μυσίας Δευτέρας, τη Μικράς Σκυθίας, Ευρώπης και Ροδόπης1. Τα εδάφη αυτά αποτελούσαν από τα μέσα περίπου του 4ου αιώνα και εξής το ευρωπαϊκό τμήμα της επαρχότητας της Ανατολής, της πιο ευρείας και σημαντικής διοικητικής περιφέρειας της αυτοκρατορίας που περιελάμβανε εκτός από τη διοίκηση Θράκης εκείνες της Ασίας, του Πόντου, της Ανατολής και της Αιγύπτου.

Επικεφαλής  της διοικήσεως Θράκης τέθηκε ένας βικάριος που ανέλαβε καθήκοντα δημοσιονομικής και δικαστικής φύσεως. Ο αξιωματούχος μεριμνούσε για την τακτική συλλογή των φόρων και την κατασκευή των δημοσίων έργων από τους επαρχιακούς άρχοντες και παράλληλα λειτουργούσε ως εφετείο στην περιφέρειά του2.

Σε  αντίθεση με την αρχική λειτουργία του αξιώματος, για την εξέλιξή  του κατά τους 5ο και 6ο αιώνες έχουν διατυπωθεί διάφορες αντικρουόμενες απόψεις από τους ερευνητές. Τα προβλήματα επικεντρώνονται στον χρόνο κατάργησης και ανασύστασης του θεσμού, τη σύνδεσή του με άλλους πολιτικούς διοικητές καθώς και τα όρια δικαιοδοσίας του. Η αξιοποίηση των επιγραφών και των σφραγίδων, ορισμένες μάλιστα εκ των οποίων έχουν δημοσιευθεί πρόσφατα μας επιτρέπουν να φωτίσουμε ορισμένες πτυχές του ζητήματος.

Ο βικάριος Θράκης μετά από ενάμισυ  σχεδόν αιώνα αδιάπτωτης λειτουργίας  παύει να μνημονεύεται στις πηγές. Τελευταία  μαρτυρία γι’ αυτόν εντοπίζουμε  σε μία διάταξη του Λέοντα Α΄ που  περιλαμβάνεται στον Ιουστινιάνειο  κώδικα και χρονολογείται το 471-4723. Έτσι θεωρείται ότι ο βικάριος Θράκης καταργήθηκε λίγο αργότερα στα χρόνια του Αναστασίου Α΄ (491-518). Η παύση μάλιστα του αξιώματος συνδέεται με την εισαγωγή των δύο βικαρίων του Μακρού Τείχους4. Το Μακρόν Τείχος είναι το γνωστό οχυρωματικό έργο που ανακατασκεύασε πιθανότατα το 503/4 ο Αναστάσιος. Βρισκόταν σε απόσταση 60 με 65 περίπου χιλιομέτρων από την Κωνσταντινούπολη και διέτρεχε την περιοχή από τη Σηλυβρία μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα συνιστώντας το τελευταίο μέσο ανάσχεσης των βαρβάρων πριν από τη Βασιλεύουσα5. Ο πολιτικός βικάριος του Μακρού Τείχους αποτελούσε αναπληρωτή του επάρχου των πραιτωρίων Ανατολής (vicarius praefecti praetorio per Orientem) και πιθανότατα φρόντιζε για την επιμελητεία των δυνάμεων που διοικούσε ο στρατιωτικός βικάριος (vicarius magistri militum). Πρέπει πάντως να υπογραμμιστεί ότι η δικαιοδοσία των βικαρίων του Αναστασίου περιοριζόταν γύρω από το Μακρόν Τείχος και δεν εκτεινόταν σε όλα τα τμήματα της διοίκησης Θράκης, όπως συνέβαινε με τον παλαιό βικάριο. Συνεπώς δεν είναι βέβαιο ότι η εισαγωγή του ενός θεσμού πρέπει να εκληφθεί ως ταυτόχρονη κατάργηση του άλλου.

Αντίθετα, αδιαμφισβήτητη είναι η αντικατάσταση  των βικαρίων του Μακρού Τείχους  στα χρόνια του Ιουστινιανού από  έναν άλλο αξιωματούχο, τον πραίτωρα Θράκης, που δεν είναι ιδιαίτερα  γνωστός, καθώς απαντά μόνο στη Νεαρά 23 του έτους 535. Η αποτελεσματικότερη αμυντική θωράκιση σε μία νευραλγική κοντά στην πρωτεύουσα περιοχή οδήγησε  τον αυτοκράτορα στην κατάργηση  των δύο βικαρίων και στην εφαρμογή ενός πιο ευέλικτου σχήματος με την  εισαγωγή ενός πολιτικού και ταυτόχρονα στρατιωτικού διοικητή, όπως ήταν ο  πραίτωρ Θράκης6. Προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι αναφορικά με τα όρια ευθύνης του νέου αξιωματούχου έχει υποστηριχθεί σε παλαιότερες αλλά και πρόσφατες μελέτες ότι η αρμοδιότητά του εκτεινόταν είτε σε όλη την παλαιά διοίκηση Θράκης είτε ακόμη και στην επαρχία Θράκης, σύγχυση που προκαλείται προφανώς από τον γεωγραφικό προσδιορισμό που συνοδεύει το αξίωμα. Μία προσεκτική ωστόσο ανάγνωση της Νεαράς δείχνει με σαφήνεια ότι τα όρια δικαιοδοσίας του εκτείνονταν σε μία μικρή περιφέρεια που οριζόταν από το Μακρόν τείχος στα ανατολικά και τα Θεοδοσιανά Τείχη της Κωνσταντινούπολης στα δυτικά. Στην ουσία ο πραίτωρ Θράκης ανέλαβε τη διακυβέρνηση του ανατολικού τμήματος της επαρχίας Ευρώπης, από όπου συνέλεγε τους φόρους, εκδίκαζε υποθέσεις και φρόντιζε για τα έργα υποδομής και άμυνας, όπως αναφέρεται στην σχετική Νεαρά7. Αυτό όμως δεν σήμαινε κατάργηση του άρχοντος Ευρώπης, ο οποίος παρέμεινε στη διοίκηση του δυτικού τμήματος της επαρχίας: «ὁ μὲν γὰρ τῆς ἐπαρχίας ἡγούμενος ἐν ἑτέροις τισίν ἐστι τόποις, μόλις ἐκείνοις ἀρκῶν· ἡ δὲ τῶν τειχῶν τούτων φυλακὴ καὶ ἡ περὶ τοὺς τόπους ἐκείνους διοίκησις καὶ εὐταξία τε καὶ στρατηγία δεῖται τινὸς ἀνδρὸς ἀγαθοῦ καὶ πρὸς ἑκάτερον ἔχοντος ἐπιτηδείως, στρατιώτας τε κοσμεῖν καὶ νόμων ἐξάρχειν»8.

O αυτοκράτορας τονίζει επίσης στην ίδια διάταξη ότι ακολούθησε την πρακτική της ενοποίησης της πολιτικής και στρατιωτικής αρχής «ὅπερ καὶ ἐν ἑτέροις πεποιήκαμεν ἔθνεσι καίτοιγε οὐχ οὕτω μαχίμοις οὐδὲ στρατιωτικῆς φρουρᾶς δεομένοις». Αντίθετα ο πραίτωρ Θράκης χρειαζόταν ετοιμοπόλεμες στρατιωτικές δυνάμεις, τις οποίες μάλιστα έπρεπε να εκγυμνάζει και να διατηρεί σε συνεχή εγρήγορση, για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι εχθρικές επιδρομές9. Πρέπει να επισημανθεί ότι η περίπτωση αυτή είναι η μοναδική από όλες τις υπόλοιπες μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού στην περιφερειακή οργάνωση, με την οποία δημιουργείται ένας πολιτικός και ταυτόχρονα στρατιωτικός διοικητής για την αναχαίτιση των εξωτερικών απειλών, παρά το γεγονός ότι δεν πρόκειται για μία συνοριακή περιοχή10. Οι στρατιώτες που είχε στη διάθεσή του ο πραίτωρ ήταν μάλλον αποσπάσματα των μονάδων κρούσης του magister militum praesentalis11 και όχι του magister militum per Thracias, όπως έχει κατά καιρούς υποστηριχθεί. Στη Νεαρά γίνεται λόγος για σημαντικό αριθμό στρατιωτών, ωστόσο δεν φαίνεται να έδρευαν πολλές δυνάμεις στην επαρχία Ευρώπης, αν κρίνουμε από την ευκολία με την οποία κατά καιρούς οι εχθροί φτάνουν μπροστά στην Κωνσταντινούπολη, χωρίς να συναντήσουν ιδιαίτερη αντίσταση στο Μακρόν Τείχος, ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα12.

Ο πραίτωρ Θράκης δεν απαντά μετά το 536 στις πηγές και επομένως φαίνεται ότι η λειτουργία του υπήρξε βραχύβια. Η πιθανή κατάργησή του ερμηνεύεται  από ορισμένους ερευνητές ως αντικατάστασή  του από τον άρχοντα των  τειχών που μνημονεύεται όμως αργότερα τον 8οαιώνα και θεωρείται ότι ήταν υπεύθυνος για την ίδια περιοχή που διοικούσε και ο πραίτωρ Θράκης. Ωστόσο δεν συμφωνούν όλοι οι μελετητές με το πεδίο δικαιοδοσίας του άρχοντος ή κόμητος των τειχέων, ενώ η μεγάλη χρονική απόσταση που χωρίζει τις μαρτυρίες εγείρει επιφυλάξεις για την παραπάνω υπόθεση13.

Σύμφωνα με μία άλλη άποψη τον πραίτωρα Θράκης διαδέχτηκε ο βικάριος Θράκης που μαρτυρείται και πάλι κατά τον 6ο αιώνα. Η ανασύσταση του τελευταίου αποδίδεται στον Ιουστινιανό, στο πλαίσιο της επαναφοράς της αρχής των βικαρίων από τον αυτοκράτορα, όπως εκείνης του βικαρίου Πόντου το έτος 54814. Το βέβαιο πάντως είναι ότι ο βικάριος Θράκης μαρτυρείται στις πηγές κατά το δεύτερο ήμισυ του 6ου αιώνα, χωρίς να γνωρίζουμε αν αυτό αποτελεί έργο του Ιουστινιανού ή του διαδόχου του Ιουστίνου Β΄15. Ο J. F. Haldon υποστηρίζει ότι ο βικάριος Θράκης εκτελούσε τα καθήκοντά του στην περιορισμένη περιοχή μεταξύ των Μακρών Τειχών και του Θεοδοσιανού Τείχους16. Ωστόσο η άποψη αυτή έρχεται σε αντίθεση με τις μαρτυρίες των επιγραφών και των σφραγίδων. Για παράδειγμα σε χρονολογημένη κτητορική επιγραφή (575-576), σημειώνεται ότι κατά το ενδέκατο έτος της βασιλείας του Ιουστίνου Β΄ 576/577 και όταν βικάριος Θράκης ήταν ο Αρμάτιος, κατασκευάστηκε ένα δημόσιο κτήριο από τον εργολάβο Χρυσάφιο 17. Η επιγραφή αναλύφθηκε 12 περίπου χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Βερόης της επαρχίας Θράκης. Σε άλλη επιτύμβια επιγραφή που χρονολογείται το πρώτο έτος της βασιλείας του Μαυρικίου (582) μνημονεύεται ο βικάριος Θράκης Σολομών18. Η επιγραφή βρέθηκε στην περιοχή της Διοκλητιανούπολης, 40 χιλιόμετρα βορείως της Φιλιππούπολης19.

Ο βικάριος Θράκης απαντά και σε μία σειρά από σφραγίδες που χρονολογούνται από τους ερευνητές κατά τον 6ο αιώνα και εμπλουτίζουν τους προσωπογραφικούς καταλόγους των βικαρίων Θράκης, καθώς οι υπόλοιπες πηγές δεν διασώζουν πληροφορίες για πρόσωπα που διετέλεσαν σε αυτό το αξίωμα. Έχουν δημοσιευθεί για παράδειγμα τρεις από διαφορετικά βουλλωτήρια σφραγίδες του βικαρίου Θράκης Αδριανού και πέντε από τρία διαφορετικά βουλλωτήρια σφραγίδες του νοταρίου και βικαρίου Θράκης Ιωάννη. Η εύρεση αρκετών μολυβδοβούλλων και η χρήση διαφορετικών βουλλωτηρίων εξηγείται από την έντονη δραστηριότητα της αρχής του βικαρίου που είχε αναλάβει έναν εποπτικό διοικητικό και δικαστικό ρόλο σε περισσότερες από μία επαρχίες. Με βάση τα ιστορικά δεδομένα και κυρίως τις ασφαλώς χρονολογημένες επιγραφές που αναφέραμε παραπάνω οι σφραγίδες θα πρέπει κατά τη γνώμη μας να τοποθετηθούν στο β΄ μισό του 6ου αιώνα20. Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται και από τη θέση του W. Seibt, ο οποίος κατόπιν ερώτησής μας για μία ακριβέστερη χρονολόγηση των μολυβδοβούλλων με βάση σφραγιστικά κριτήρια τις τοποθετεί από το δεύτερο ήμισυ ή το τελευταίο τέταρτο του 6ου αιώνα μέχρι το πρώτο ήμισυ του 7ου αιώνα.

Σημαντικό είναι κατά τη γνώμη μας και  το γεγονός ότι γνωρίζουμε τα σημεία εύρεσης ορισμένων από τις  παραπάνω σφραγίδες που δημοσίευσε ο I. Jordanov. Μία από τις σφραγίδες του Αδριανού ανακαλύφθηκε στη Στενήμαχο της επαρχίας Θράκης και δύο από τις σφραγίδες του βικαρίου Ιωάννη βρέθηκαν κοντά στη σημερινή πόλη του Shivachevo της επαρχίας του Sliven και στην Αγαθόπολη του Ευξείνου Πόντου 56 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Πύργου (σημ. Burgas) αντίστοιχα. Τα στοιχεία αυτά είναι ιδιαίτερα σημαντικά και ενισχύουν την άποψή μας για τη διαφορετική δικαιοδοσία του πραίτωρα και του βικαρίου Θράκης, καθώς η διασπορά των σφραγίδων μακριά από το Μακρό Τείχος στις επαρχίες Θράκης και Αιμιμόντου μάλλον δεν είναι τυχαία. Παράλληλα επιβεβαιώνεται ότι ο βικάριος Θράκης δεν ανέκτησε την δικαιοδοσία του σε όλη τη διοίκηση Θράκης αλλά στις νοτιότερες επαρχίες της καθώς στη Μυσία και τη Σκυθία υπεύθυνος ήταν ήδη από το 536 ο quaestor Iustinianus exercitus, ένας νέος έπαρχος πραιτωρίων που είχε τεθεί επικεφαλής της λεγόμενης πέμπτης επαρχότητας την οποία συνιστούσαν εκτός από τις ανωτέρω επαρχίες η Καρία, οι Κυκλάδες και η Κύπρος21. Οι αρμοδιότητες του βικαρίου Θράκης ήταν οικονομικής και δικαστικής φύσεως, παρόμοιες με εκείνες που είχε και κατά την πρώτη περίοδο λειτουργίας του. Αν ο νέος βικάριος ανέλαβε και στρατιωτικά καθήκοντα, όπως έχει υποστηριχθεί από τον J. F. Haldon22 δεν είμαστε σε θέση να το γνωρίζουμε, καθώς δεν υπάρχει καμία σχετική μαρτυρία στις πηγές.

Φαίνεται  επομένως η διοίκηση Θράκης επιβίωσε έως τα μέσα περίπου του 7ου αιώνα, αλλά δεν είναι εύκολο να αναζητήσει κανείς το τέλος της. Άλλωστε η επιβίωση των προγενέστερων διοικητικών θεσμών τον έβδομο και ιδιαίτερα το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα αποτελεί ένα ακανθώδες ζήτημα της νεότερης έρευνας, που παρά τις πρόσφατες σημαντικές επιστημονικές συμβολές παραμένει ακόμη ανοιχτό.

 

1 Βλ. Α. Γκουτζιουκώστας, Η διοίκηση Θράκης κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, στο Ανατολική Ρωμυλία (Βόρεια Θράκη), Ιστορία και Πολιτισμός, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 105-121 και εδώ 105-106 με πηγές και βιβλιογραφία.

2 W. Ennslin, Vicarius, στο Realencyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft,  VIII.A3 (1958) 2023 κ.ε.

3 Codex Justinianus, έκδ. P. Krueger (Corpus Juris Civilis II), Berlin 1877, 12.59.10.4. Για τον βικάριο Θράκης κατά τους 4ο και 5ο αιώνες βλ. και J. Wiewiorowski, Vicarius Thraciae in 4th and 5th centuries (some remarks), στο 4ο Διεθνές Συμπόσιο Θρακικών Σπουδών. Βυζαντινή Θράκη: Μαρτυρίες και Κατάλοιπα, Κομοτηνή, 18-22 Απριλίου 2007, Byzantinische Forschungen XXX, ed. Ch. Bakirtzes –N. Zekos,  X. Moniaros, Amsterdam 2011, σ. 385-400.

4 Novellae Justiniani, έκδ. R. Schöll – G. Kroll, (Corpus Juris Civilis III), Berlin 1895 (τελευταία ανατύπωση Hildesheim 1993) (στο εξής: NJ), 26 πρ.

5 Για το Μακρόν Τείχος βλ. ενδεικτικά A. Külzer, Ostthrakien (Eurōpē), [TIB 12], Wien 2008, 507-509 με βιβλιογραφία.

6 NJ 26 (18 Μαΐου 535) ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΡΑΙΤΩΡΟΣ ΘΡΑΚΗΣ. Πβλ. T. C. Lounghis – B. Blysidu – St. Lampakes, Regesten der Kaiserukunden des oströmischen Reiches von 476 bis 565, [Zyprisches Forschungszentrum. Quellen und Studien zur Geschichte Zyperns LII], Nicosia 2005, αρ. 1066.

7 NJ 26.3-5. Όσον αφορά την εκδίκαση εφέσεων, για την οποία γίνεται λόγος στη Νεαρά (NJ 26.5), μάλλον πρόκειται για τις εφέσεις επί των αποφάσεων του άρχοντος Ευρώπης.

8 NJ 26.1.

9 NJ 26.1-3.

10 Για τις υπόλοιπες μεταρρυθμίσεις του Ιουστινινιανού στην επαρχιακή διοίκηση βλ. Α. Γκουτζιουκώστας – Ξ. Μονίαρος, Η περιφερειακή διοικητική οργάνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τον Ιουστινιανό Α΄ (527-565): Η περίπτωση της Quaestura Iustiniana Exercitus, [Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 22],  Θεσσαλονίκη 2009, 36 κ.ε.

11 J. F. Haldon, Byzantine Praetorians, [Ποικίλα Βυζαντινά, 3], Bonn 1984, 271.

12 J. F. Haldon, Byzantine Praetorians 273 και σημ. 777 (σ. 544).

13 Βλ. Α. Γκουτζιουκώστας – Ξ. Μονίαρος, Quaestura exercitus 64 σημ. 203 με βιβλιογραφία.

14 E. Stein, Histoire  du Bas-Empire, τ. II, Paris – Bruxelles – Amsterdam 1949, 747-748 και σημ. 1.

15 Βλ. V. Beševliev, Spätgriechische und spätlateinische Inschriften aus Bulgarien, Berlin 1964, αρ. 198 (Armatus) (575-576) και αρ. 227 (Solomon) (582).

16 J. F. Haldon, Byzantine Praetorians 144. –Του ιδίου, Economy and Administration, στο The Cambridge Companion to the Age of Justinian, έκδ. M. Maas, Cambrigde 2005, 51.

17 V. Besevliev, Inschriften, αρ. 198.

18V. Besevliev, Inschriften, αρ. 227.

19 Βλ. και E. Stein, Histoire II. 747-748 και σημ. 1, όπου ο ερευνητής υποστηρίζει ότι η ανασύσταση του βικαρίου Θράκης αποτελεί έργο μάλλον του Ιουστινιανού και συνδέει την ανασύστασή του με την κατάργηση του πραίτωρα Θράκης.

20 Βλ. για τα σφραγιστικά δεδομένα και τις σχετικές εκδόσεις Α. Γκουτζιουκώστας, Διοίκηση Θράκης 119-121. –Α. Γκουτζιουκώστας – Ξ. Μονίαρος, Quaestura exercitus 63 σημ. 201.

21 Βλ. για αυτή τη μεταρρύθμιση του Ιουστινιανού Α. Γκουτζιουκώστας – Ξ. Μονίαρος, Quaestura exercitus.

22 J. F. Haldon, Byzantine Praetorians 144.

 

 

*Επίκουρος καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας-Θεσμών ΑΠΘ

 

Θα χαρούμε να ακούσουμε τις σκέψεις σας

Αφήστε ένα σχόλιο

Το Ρωμαίικο
Logo

Ραδιόφωνο του Ρωμαίικου